Һуңғы йәйләү

– И-Ишдәүләт ағай. И-иш...

Тирмәгә атлығып килеп ингән көтөүсе егет өнһөҙ ҡалды. Күҙҙәрен сытырлатып йомдо ла, тағы асты. Ни күрһен, мәрйә ҡыҙы менән Ишдәүләт, ҡулдарын бер-береһенә һалғандар ҙа, сабыйҙарса йоҡлап яталар. Сығып китергә булғайны – аяҡтары атламаны, теле көрмәләнде. Ишдәүләт тауышҡа тертләп уянды. Тороп ултырғас та бер ни аңламаны. Күҙҙәре шарҙай асыҡ, ләкин ҡараштары, тоноҡ пәрҙә шаршауын йыртып сығырға аҙапланып, оҙаҡ бер нөктәгә текләй алмайынса торҙолар. Тик бер аҙҙан ғына, алҡымына үрмәләгән төйөрҙө йотоп ебәреп, тәрән итеп һулыш алғас ҡына, ҡаршыһында тороусы егетте шәйләне: “Бр-р...” Ҡалған: “Ни булды? Ҡотто алып йөрөйһөң?” – тигән һүҙҙәрен әйтмәһә лә, улар асыу-ҡатыш ярһыу булып йөҙөнә бәреп сыҡты. Шул саҡ ҡото алынған Катерина ла тороп ултырҙы.

– А-а, ш-шайта-ан, го-гонаһы... – Егет башҡаса һүҙ әйтә алманы, күҙҙәрен йомоп, башын ситкә борҙо. Ҡыҙҙың күлдәгенең өҫкө төймәһе ысҡынып, ҡулбашы асылғайны. Катя иҙеүен урынына тартты. Бығаса ҡатын-ҡыҙҙың яланғас ҡулбашы менән тубығын яҡындан күрмәгән егет өнһөҙ ҡалды. – И-иш...

– Ҡотоң осмаһын, – тине Ишдәүләт, йылмайғандай итеп. – Туҙбаш йыландан ҡурҡты ла, эргәһенә арҡа терәп кенә ятҡайным...

– Э-э... – тигән булды Хисам, нисек арҡа терәшкәнегеҙҙе күрҙем инде, йәнәһе.

– Йә, шунан, ниңә йомошоңдо тышҡы яҡтан ғына өндәшмәйенсә атылып уҡ килеп индең? Етмәһә, бар донъяға яр һалаһың.

– Ы-ы... – Көтөүсе шунда ғына ни өсөн килгәнлеген ҡабат иҫенә төшөрҙө шикелле, мығырланы, ниҙер һөйләргә аҙапланды. Ә үҙе күҙҙәрен ҡыҙ яғына табан ҡылыйландырҙы. – Ә-ә... Теге, ней, нәҫел айғыры...

– Ни булған нәҫел айғырына?! – Ишдәүләттең ҡото алынды. Теге һаман һүҙен әйтә алмайынса ауыҙ эсендә бутҡа бешергәс, яғаһынан мыҡтып уҡ алды. – Ни булған, тим бит...

Хәлдең былайға китеүен көтмәгән егет тәүҙә баҙап ҡалды, һуңынан, тирмә хужаһының көслө, көрәктәй ҡулынан ҡотолғас, һөйләп алып китте:

– Б-бер ни бу-булмаған да ул. Тик бына м-мөғжизә күреп а-аптыраныҡ...

Ишдәүләт бының һүҙе оҙаҡҡа китерен, хәүефләнерлек урын юҡлығын аңлап, кире ятҡан урынына һуҙылырға булғайны ла, күрә-тора мәрйә ҡырына килешмәҫ тип, мөйөштәге түмәргә барып ултырҙы. Устары менән тубығына һуғып алды.

– Йә, ниндәй мөғжизә, әллә теге килмешәк тағы Бөркөткә йүгән кейҙергәнме?! – тип, мыҫҡыллы йылмайҙы.

– Ю-уҡ, к-килмешәк т-түгел. Г-Гөлнәзирә-ә...

– ?! – Ишдәүләттең аптыраулы ҡарашы егетте баштан-аяҡ үткәреп сыҡты ла, һөйләүсенең күҙҙәренә ҡаҙалды. – Ни-ни...

– Эйе, – йәш көтөүсегә йән инде, – шулай бына, Гөл-нә-зи-рә!

Артабан берсә төнөн ябынған сепрәген өҫтөнә тартҡан ҡыҙға, берсә тирмә хужаһына ҡарап, һөйләне лә һөйләне. Теле-телгә йоҡманы, тик һүҙ бутҡаһынан Ишдәүләт шуны ғына аңланы: таң һарыһынан Гөлнәзирә нәҫел айғыры буласаҡ Бөркөттөң ялын ҡыҙҙар толомолай итеп үргән!

Ишдәүләт иҫен йыя алмайынса оҙаҡ ултырҙы. Әҙәм ышанмаҫтай хәбәрҙе ысын булһа ла һөйләмә, тиҙәр, ышанырғамы, юҡмы быға? Һис кемгә һыртын бирмәгән, Ишдәүләттән башҡа береһе лә яҡын бара алмаған ҡонан* (ҡонан* – өс йәшлек айғыр. Дүнән – дүрт-биш йәшлек. Бейә малы булһа – ҡонажын, дүнәжен) тәүҙә Насретдинға йүгән кейҙерткән, хәҙер килеп Гөлнәзирәнән... ялын үрҙергән! Быларға тик бер генә осраҡта ышанып була: әгәр килмешәк шайтан булып, Гөлнәзирә... Бәй, Гөлнәзирә бит хатта үҙе лә тегендә – йылға буйында осрашҡанда: “Сихырсымын”, – тигәйне. Ысынлап та, шулай булмаһа, Ишдәүләт ул тип алйытланыр сиккә етер инеме лә, ошо тиклем башын юғалтыр хәлгә төшөр инеме? Ә Хәлфетдин һуң, Хәлфетдин?! Бәлки, балалыҡ дуҫының ҡулын тик шул сихыр ғына уҡҡа тотондорғандыр ҙа, керешен тарттырып, һауаға сойорғотҡандыр? Насретдинға эләгеүе иһә осраҡлы ғына хәлдер, бәлки, бөтөнләй күҙ буяп, эҙ яҙлыҡтырыу өсөн ҡылынған мәкерле хәйләлер. Эйе, шайтан, шайтан был Насретдин тигәндәре. Шулай булмаһа, күпме туҡмағандан, атта һөйрәткәндән һуң иҫән ҡалыр инеме? Гөлнәзирәһе иһә дауалаған булып... Ах...

Ишдәүләттең уйҙары әллә ҡайҙарҙы урап үтеп, яйлап ҡына тирмә эсенә ҡайтты. Тағы бер тапҡыр әйләнеп, килеүсегә һорау булып яуҙылар:

– Кем күргән?

– М-ми-ин... И-исма-ай ағай... Өсөбөҙ ҙә инде...

– Тоттоғоҙмо?

– Кемде?

– Шайтанды түгел инде, Гөлнәзирәне!

– Ә-ә... Ул юҡ булды. Ер аҫтына төшөп киттеме ни, юҡ булды. Тәүҙә айғыр һыртында ялын үреп ултыра ине, һуңынан муйынына аҫылынып төштө лә юҡ булды...

– Ба-а... Бына шулай, һикереп төштө лә юҡ та булдымы?

– Эйе...

– Һин нимә-ә, тирмәгә килеп ингәс тә иң тәү беҙҙе гонаһ ҡылып ята тип яр һалдың, хәҙер иһә Гөлнәзирә Бөркөттөң һыртында ялын үреп ултыра ине, тиһең. Әллә өсөгөҙ ҙә ҡымыҙығыҙға Алексейҙан ҡалған утлы һыуҙы ҡушып эстегеҙме? – Ишдәүләт тамам ҡыҙҙы. Тирмә буйлап йөрөнө. Һис ни аңламаған, ләкин хәтәр нәмә тураһында һүҙ барғанлығын йәне-тәне менән тойған ҡунаҡ ҡыҙы, ҡуян балаһындай ҡурҡып, төпкәрәк һыйынды. – Бәлки, теге саҡ килмешәк тә айғырға йүгән һалмаған булғандыр? Әлегесә күҙегеҙгә күренгәндер ҙә, һис ғәйепһеҙ бәндәне туҡмап, саҡ йәнен ҡыймағанһығыҙҙыр? Етмәһә, минең башты бутанығыҙ. Өҫтөмә оло гонаһ алдым. Ошоноң өсөн үҙемә ҡәһәр төшөп, саҡ нахаҡ яҡманылар. Юҡҡа ғына Яппар ағай уны айырым тирмәлә дауалатып ятҡырамы ни? Тимәк, ат ҡарағы түгел икәнен белә, беҙгә – иң ышаныслы һаналған көтөүселәренә ышанмай!

– Һуң, булмаһа, б-барып ҡарайыҡсы... – Егет ишеккә табан сигенде.

– Ә дауай, шулай итәйек, дауай! – Ишдәүләт ярһыны. – Әгәр ҙә мәгәр берәй эҙ күрмәһәм, өсөгөҙ ҙә тәүҙә Насретдиндан, һуңынан Гөлнәзирәнән ғәфү үтенәсәкһегеҙ. Әҙәмгә нахаҡ яҡҡан өсөн мир хөкөмө алдына сығарам. Яза ташы* (яза ташы* – мәсет эргәһендә, йәйләүҙә булғанда – унда, шәриғәт ҡануны буйынса хөкөм итеү, язалау өсөн һалынған ҙур таш) алдында минең ни кисергәнде, Хәлфетдиндең нисек ер тырнап илағанын аңларһығыҙ, исмаһам. Ә бит күҙегеҙгә теләһә нәмә күренмәһә, минең элекке дуҫым да илдән ҡыуылмаҫ ине! Шым ғына күҙе төшөп йөрөр ҙә, мин Гөлнәзирәгә өйләнгәс тә һүрелер, күнер ине... – Ишдәүләттең һуңғы һүҙҙәрендә үкенеү ғәләмәте сағылып ҡалды. Ауыр көрһөнөп, һиңә әйттең ни ҙә, әйтмәнең ни, тигән шикелле, ҡулын һелтәне. Тирмә эсен тағы бер әйләнеп сыҡты ла, бөрөшкән ҡыҙға өндәште:

– Ка-Катя-а...

Ишдәүләттең Хәлфетдин тарафына ысҡындырған һүҙҙәре артығыраҡ булды, ахыры. “Шым ғына күҙе төшөп йөрөр ине лә, мин Гөлнәзирәгә өйләнгәс тә һүрелер, күнер ине...” “Мин Гөлнәзирәгә өйләнгәс...” Насретдин был тормошта булмаһа, бәлки, шулай булыр ине. “Ине, ине...” Тик ул бит бар! Әллә ҡайҙан килеп сығып, Бөркөткә йүгән кейҙерергә маташыуы ла осраҡлы ғына хәл түгел. Барыһы менән дә әҙәм аңлаталмаҫлыҡ ҡөҙрәтле көстәр идара итә. Шайтан тип аталамы ул, фәрештәме – белмәҫһең. Кем белә, бәлки, ысынлап та, Насретдин ырыуҙаштарын эҙләп килеп сыҡҡандыр, атаһы ла ҡан-ҡәрҙәштәре таныһын өсөн билдә урынына үҙе яһаған йүгәнде тоттороп, ырыу тамғаһын һуҡтырып улын оҙатҡандыр. Тамға бит ҡумрыҡтарҙыҡы, һис кенә лә бөрйәндеке түгел. Етмәһә, атаһының аймағын аңлатҡан өлөшө лә, артыҡ ҡушылдығы – һыҙығы бар. Тимәк, барыһы ла Хоҙай ҡушҡанса башҡарылған: егетте тыуған тупрағының тартыуы (ах, ул тупраҡ көсө!), бер кемгә буй бирмәҫ ҡонандың уға килеп баш һалыуы, туҡмалыуҙан һуң да иҫән ҡалып, нәҡ Гөлнәзирә ҡулынан дауаланыуы... Ишдәүләттең яҙмышы бөтөнләй ят бауыр булған мәрйә ҡыҙы менән осраштырыуы ла тиктәҫкә түгел. Атылмаған кейек, ауҙан ысҡынған балыҡ гелән ҙур булып тойола. Шулай итмәһәм былай булмаҫ ине тип, үткәненә үкенеп, төшөнкөлөккә бирелеп, Хоҙай һиңә насип итмәгәндәр өсөн кемдәндер үс алып йәшәү үҙе оло гонаһ түгелме? Эске тауышыңды тыңлай бел, ти ҡөҙрәтле көстәр, ул да бер туҡтауһыҙ шуны тылҡый бит – яҙмышың һиңә бына тигән ҡыҙ сығарып ҡуйған. Ана ул, эргәңдә генә бара: серле йылмая, мөғжизә көтөп, һинең менән бергә ялы үрелгән Бөркөттө ҡарарға, башында ҡайнаған мең төрлө һорауҙарға яуап эҙләргә, үҙенә һис аңлашылмаған, бөтөнләй ят тормоштоң серле һандығын асырға китеп бара. Ә һин, иҫәүән, шуларҙың береһен дә аңламайынса, булаһы булғандарҙы кире аҡтарып, уңала башлаған яраларҙы ҡанһыратып, бергә йылҡы көткән, айыу-бүрегә ҡаршы барған егеттәреңде мир хөкөмө аҫтына ҡуйып, ҡулдарын яза ташына һалдырыу менән янайһың. Эйе, ғәфү үтенһендәр Нәсибулланан, тик ниңә барыһын да мирға сығарырға? Саҡырырға кәрәк тә үҙен, ҡымыҙ эсереп, ҡунаҡ итеп, ирҙәрсә ғәфү үтенергә кәрәк. Әйҙә, хыялланған Бөркөткә йүгән кейҙерә алһа, кейҙереп ҡараһын. Ошо булыр егетлек. Ә Хәлфетдин... Уны ғәфү итерлек түгел: ғашиҡ булдым тип иҫәрләнеп, кешенең иң изге нәмәһенә – Хоҙай биргән ғүмеренә ҡул һонған. Ғүмерҙе тик Хоҙай ғына бирә, Хоҙай тәҡдире буйынса ғына Ғазраил фәрештә ала. Башҡаса бер кем, бер ни түгел!

Элек бүре килеп сыҡмаһын, айыу тап булмаһын тип ҡурҡҡан Катя, хәҙер үҙенә һис аңлашылмаған, шикле лә, шул уҡ ваҡытта серле лә мөғжизә иленең тағы бер серен асырға китеп бара. Петербургта саҡта ниңәлер Уралды айыу-бүре төйәге итеп кенә белде ҡыҙыҡай. Уға шулай тылҡынылар: Уралға еттең икән – аръяғына ҡырағай урмандар, йәнлек-кейектәр, йыртҡыстар башлана. Кешеләрҙән дә һаҡ булырға кәрәк: башҡорттарҙан хатта улар еренә килгән хаҡ динлеләр ҙә ҡырыҫлығын, холҡон алып бөткән, имеш. Ә бында килгәйне, шик-шөбһә пәрҙәһе асылдымы ни – барыһы таралып, ҡойолоп төшөп, юҡ булды. Кешеләр ихлас, ябай, ниндәйҙер яһалмалыҡ, Европаса ҡыланыу, мин-минлек юҡ. Башҡорто ла, урыҫы ла шул. Тәбиғәтен әйтеп тораһы ла түгел – мөғжизәләр иле! Ошоноң эсендә ҡайнағас, бар булмышыңды сорнап ала ла, ирекһеҙҙән үҙеңде уның бер өлөшө итеп тоя башлайһың. Тик бына күҙгә күренгән, йәнең һөйөнгән матурлыҡтарҙан тыш, шик-шөбһә һалырлыҡ нәмәләр ҙә байтаҡ икән. Бында, имеш, әкиәттәрҙә генә булған серле заттар йәшәй, ти. Улар – урман, тау, мал, хатта өй менән аҙбар эйәләре – ҡайҙа ла бар. Тағы ла бисуралар, шүрәлеләр, албаҫтылар... Һанап, ҡайһыһы нәмә икәнен белеп, айырып бөткөһөҙ. Төнгө усаҡ янында һөйләшеп ултырғанда ҡыҙ быларға ышанмайыраҡ ултырғайны ла, Ишдәүләт тышта ҡалып, үҙе тирмәгә инеп ятырға булғайны... Ҡото алынды – яҫтығында йылан борғолана! Сырылдап ебәреүгә, егет атылып инде. Катя иҫен йыя алмайынса торған арала Ишдәүләт йыланды усына урап тотто ла, йылмайып:

– Ҡурҡма, был туҙбаш йылан, русса уж тип атала. Саҡмай ул, беҙҙә изге зат һанала, – тине.

– У-уж... – тип ҡалтыранды ҡыҙыҡай. – Ту-ту-туҙ-ба-баш...

– Эйе, туҙбаш. Бына бит нисек матур итеп әйтәһең. Йә тағы ҡабатла әле: туҙ-баш... туҙ-баш! – Ҡыҙ әллә башҡортса әйтә алыуына, әллә ҡурҡышынан арынырға теләп, йылмайғандай итте.

Ишдәүләт онотолоп китеп был йылан тураһында һөйләргә кереште. Ҡыҙ иһә көтөүсе генә булған егеттең шул тиклем тәбиғәтте, йәнлек-кейектәрҙе, хатта насар зат тип һаналған йыландарҙы барлап белеүенә аптырап, иҫе китеп ултырҙы. Күңелен биләгән бар ҡурҡыу ғәләмәте таралып төшкәндәй тойолдо.

– Бына, күрәһеңме, туҙбаштың тештәре ваҡ була, – тип, Ишдәүләт йыландың ауыҙын астырҙы. – Ә бына уға оҡшаған ҡара йыландың – гадюканың – ике алғы теше – клыгы ҙур була. Ағыуын шулар аша ебәрә. Шунан һуң, туҙбаш һине күргәс тә ҡасырға уйлаған, ә саға торған булһа, ыҫылдар ине. Ана, күҙҙәре лә бесәйҙеке һымаҡ, ә ҡара йыландың күҙ ҡараһы арҡылы урынлашҡан. Күрәһеңме, бының башында матур, алтындай һары тажы бар. Уға оҡшаған гадюканыҡы улар юҡ... Туҙбаштың йомортҡаларына осрағаным бар. Ергә йәки япраҡ, ҡоро-һары аҫтына һалып китә – йөҙгә яҡындыр, билләһи, үҙҙәре күгәрсендекенә оҡшаған. Ә туй ваҡыттарында бер инә йыланға әллә нисә ата тура килә лә йомғаҡ шикелле уралып, тәгәрәп йөрөйҙәр. Әй, ҡыҙыҡ инде – үҙе серле йомғаҡ. Шуға балаларының атаһы ҡайһы икәнен дә белерлек түгелдер ул...

Иҫе китеп тыңланы Катя Ишдәүләтте. Юҡ, ишеткәне, уҡығаны бар ҡыҙҙың туҙбаштар тураһында. Табиплыҡҡа уҡырға ингәс тә иң тәү ошо йылан тураһында һөйләйҙәр, сөнки медицинаны аңлатҡан билдәлә нәҡ туҙбаш һынландырылған! Үҙен егет алдында наҙан итеп күрһәтмәҫ өсөн, дөрөҫөрәге, Ишдәүләт был йылан тураһында күберәк белһен тип, Катерина уның тарихын егеткә лә еткерергә булды.

– Ә, беләһеңме, медицина эмблемаһында нәҡ уж төшөрөлгән бит. – Ҡыҙ, бер аҙ тынып, уй-зиһенен төйнәп торҙо ла, һөйләп алып китте. – Боронғо Римдә чума сире тарала. Жрецтар, Сивилла китаптарынан уҡып, ҡоторған ауырыуҙы тик Эскулап аллаһы ғына еңә алыуын белә. Эпидаврға килеүселәр алланың статуяһы аҫтынан бер йыландың сығыуын күрә. Йылан иһә кораблдәргә табан шыуыша ла, судноға инеп китә. Шунан сыҡмай. Тик Римгә ҡайтыусылар Тибр утрауына еткәс кенә төшөп ҡалып, ҡороған, үле ағасҡа урала. Римдә чума сире бөткәнсе шулай тора ул. Халыҡ ауырыуҙың бөтөүен йыландан күреп, уны Эскулап аллаһыныҡы тип атай башлай. Ошо урында Эскулап храмы төҙөйҙәр. Хәҙер иһә, бар донъяла медицина аллаһының символы булып йөрөй. Ошо символ булараҡ ҡына һүрәтенән күреп беләм туҙбашты. Ә ысынын... – Катя ерәнгәндәгесә ытырғанып ҡуйҙы ла, ҡурҡҡандағыса ҡалтыранды. – Хәҙер нишләтәбеҙ инде был “алла”ны?

– Алла түгел ул, Хоҙай берәү була, – тине Ишдәүләт. – Был туҙбаштар батшаһы. Ана, тажы нисек матур. Беҙҙә изге йән ул. Римдәр белгәнсе үк башҡортта изге һаналған. Ҡурҡма, ҡана бир ҡулыңды. – Ҡыҙҙың ҡул суҡтарын йыланға яҡыныраҡ килтерҙе. – Ҡурҡма, теймәй ул. Әйтәм бит, изге йылан. Бына шулай, хәҙер башынан һыйпайыҡ...

Ағарынған ҡыҙға йән инә башланы.

– Ҡалай йомшаҡ ҡына, – тигән булды. – Йә, ярай, сығарып ебәр инде...

Усаҡ янына сыҡтылар. Катяны иң аптыратҡаны шул булды, Ишдәүләт сеүәтәнән ҡатыҡ алып, аҙ ғына ситтәрәк китте лә йыландың алдына һалды. Арыраҡ барып, тағы тамыҙҙы. Шулай йылғаға табан бер нисә ергә ҡуйҙы.

– Хәҙер үҙе китә ул. Туҙбашты тотҡас, аҡ бирергә кәрәк. Шулай итһәң, өйөңә, илеңә бәрәкәт килер. Ә үлтерһәң, ҡойроғонан тотоп быраҡтырһаң, туҙбаштар батшаһы асыуланыр ҙа, ҡаза ебәрер. – Егет йыландың башынан алып ҡойроҡ осона тиклем һыйпап ҡуйҙы. Теге мәхлүк, ҡатыҡҡа буялып, борғолана-борғолана үлән араһына инеп китте лә, ҡараңғылыҡҡа сумды. – Хәҙер тынысыраҡ ергә йәшенеп, хәл алыр. Төндә дошмандары күп уның – терпеләр йоҡламай, төнгө ҡоштар... Ә бына таң атыу менән йылғаға йүнәлер. Йыланға тиреһен киптерергә ярамай, кипте ниһә – шыуыша алмай башлай. Шуға һыуға барыр. Туғандарына беҙҙең уға аҡ һалғанды аңлатыр. Үҙе балыҡҡа, тәлмәрйендәргә һунар итер. Яҙға тағы йомортҡа һалыр. Ә йомортҡалары бер-береһенә төймә шикелле яры менән бәйләнгән. Әй, матур инде! Шулай һалып, күмеп китә лә, балалары үҙҙәре сыға, шыуыша, яраҡлаша башлай. Шулай тормош дауам итә инде...

Ишдәүләтте тыңлаған һайын үҙен серле донъяға сумған һымаҡ тоя барҙы Катерина. Усаҡҡа тағы ботаҡ, сыбыҡ өҫтәнеләр. Бергә һөйләшеп, таң аттырҙы йәштәр. Береһе урыҫ ҡатыш башҡортса һөйләне, икенсеһе үҙ телендә. Аңлаштылар. Күңелдәре бер-береһенә тартылып, күҙгә күренмәҫ, үҙҙәре лә һиҙмәҫ нескә ҡылдар менән үрелә барҙы. Инеп, арҡаларын терәшеп кенә ятҡайнылар, таң йоҡоһо үҙенең ҡосағына алды. Тик...

Бына шул тороуҙарынан улар шәп-шәп атлап йылҡы уртлаған ергә ашыға. Унда кемме, нәмәме нәҫел айғырының ялын үргән, имеш.

– Бына ошонда ине мин күргәндә айғыр, – тине уларҙы эйәртеп килгән көтөүсе.

– Юҡ, арыраҡ, тегендәрәк ине, – тип бүлдерҙе икенсеһе.

– Бәлки, ары булғандыр?.. – Исмай ағай ҡушылды.

Өсөнсөһө бер фекергә килә алмаҫтарын белгән Ишдәүләт яҡын-тирәне байҡап сыҡты.

– Кеше эҙҙәре юҡ бит, ысыҡта ярылып ятырға тейеш. – Һуңынан ҡонанды саҡырҙы. – Бөркөт, Бөркөт...

Таныш, танһыҡ тауышҡа айғыр ҡолаҡтарын тырпайтты ла, артҡы аяҡтарына баҫып, сәләмләгәндәй алғыларын һауала уйнатып алды, тирә-яҡты яңғыратып кешнәне. Иртәнге тауыш алыҫ китә: тауҙар элеп алып, бер-береһенә боҙоп-боҙоп тапшырҙылар ҙа, Яңғыраубикә Һаңғыраубикәгә әйләнеп, тынып ҡалдылар. Бында иһә һандуғастар һайраны, таңғы ҡоштар ҡыңғырауҙарын сыңлатты, ара-тирә аттар бышҡырҙы...

– Кил әле, кил Бөркөткәйем... – Ишдәүләт Бөркөттөң муйынын һыйпаны, яй ғына ялына күҙ һалды. Ни күрһен, ысынлап та, ҡыҙҙар толомолай итеп үрелгән! – Ба-а... – тине лә ул, барыһы ла ишетелерлек итеп, былай тип ҡуйҙы:

– Мал эйәһенең эше. Бисура, башҡа зат булһа, айғыр тынысһыҙланыр ине. Ә Бөркөт – тып-тыныс, әйтерһең, кемдер һаман үҙен яратып, көйләп-сөйләп тора...

Көтөүселәр өндәшмәне. Тик бер аҙҙан ғына олоһо, сер йомғағын һүткәндәй былай тине:

– Ҡайҙалыр киткән эҙ юҡ бит. Тимәк, Гөлнәзирә лә, башҡа кеше лә түгел инде. Әҙәм һынына ингән сихри зат ҡына эҙһеҙ юғала ала...

Ишдәүләткә шул ғына кәрәк ине, юлда уйлағандарын әйтергә ашыҡты:

– Һин, Хисам, йәйләүгә ҡайтып, Гөлнәзирә тирмәһендәме-юҡмы икәнен бел. Унда булһа, Нәсибулла менән икеһен бында саҡыр. Барыһын асыҡлар, уртаға һалып һөйләшеп, аңлашыр ваҡыт етте. Былай булмай, юғиһә, бер-беребеҙ менән дошманлашып бөтәбеҙ.

– ?! – Һораулы, аптыраулы ҡараштар Ишдәүләткә төбәлде.

– Эйе, алып килегеҙ ҙә, кәрәкһә, ирҙәрсә ғәфү үтенербеҙ. – Егеттәр һаман бер ни аңламаны. Бер-береһенә ҡараштылар, ыҡ-мыҡ иттеләр. – Мин Нәсибулла менән булған хәлдән һуң, үҙем менән булғандан алып, бик күп уйланып йөрөнөм. Егеттәр, дөрөҫөн генә әйткәндә, беҙ бит теге саҡ Нәсибулланы йүнләп тыңламаныҡ та, тоттоҡ та туҡманыҡ. Ә ул аңлатырға, йүгән тураһында һөйләргә уйлағайны. Яппар ағай иһә шунда уҡ аңланы, ырыу, аймаҡ тамғаһынан айырҙы. Бөркөттөң Нәсибуллаға баш һалыуы ла тиктәҫкә түгел бит, ағай-эне, Бөркөт – Нәсибулланың атаһынан ҡалған айғыр нәҫеле! – Ишдәүләт бер аҙ тын торҙо ла, һүҙен дауам итте. – Яҙа-йоҙа ғына Сәрбиямал инәй менән Яппар ағайҙың һөйләшкәнен ишетеп ҡалғайным. Ул саҡта нисектер иғтибар итмәгәнмен. Сәрбиямал инәй Яппар ағайға былайыраҡ тигәйне: “Ҡан тартҡан, Яппар, ҡан. Исмәғилде алып киткәндә ул һиңә: “Нәҫел айғырымды йәшер, драгундарға бирмә, йәшереп алып ҡал!” – тип ҡысҡырғайны. Иншалла, һин уның үтенесен үтәнең. Уныһына шөкөр, бер өйөрөңә ҡуштың. Шунан ул өйөрөң ишәйҙе. Хәтереңдә булһа, Исмәғил ҡайтҡас, уға бирергә лә йөрөнөң. Тик Исмәғил ҡайтманы – улы ҡайтты. Туҡмағандан һуң да иҫән ҡалғас, Хоҙай һаҡлаған. Алла бәндәһе ул Нәсибулла...

– Шунан-шунан, Ишдәүләт ағай, Яппар ағай ни тине һуң? – Хисам түҙмәне.

– “Исмәғилдең улы икәнен йүгәненән, ырыу тамғаһынан, аймаҡ айырмаһынан таныным. Ә өйөрҙө барыбер уға бирәм, өйләндереп, башҡа сығарам. Дуҫым рухы күптән шуны һорай. Көн дә тиерлек Исмәғил төшкә инә. Ялбарыулы ҡарашы йәнде өтә...” Бына шулай тине. Артабан тыңлап торманым, уныһы килешкән эш түгел. Сәрбиямал инәйгә төнәтмәгә барғайным, тирмәнең ишеге асыҡ ине...

Аптыраулы баштар һелкенде, телдәр шартланы, күҙ ҡараштары түбән төштө. Кемдер урыҫсалап “дә-ә”һен һуҙҙы, кемдер уфтанғандай итте. Оят инеме уларға, әллә, киреһенсә, был буталсыҡтан, сорналсыҡтан сығыр юл тик килмешәкте ғәйепләүҙә күренеп, уныһы ла емерелеп төшөүе аптыраттымы – белмәҫһең. Әйтерһең, һәр ҡайһыһының башына балға менән килтереп һуҡҡандар – иҫәңгерәгән кешеләй тик торҙолар.

– Бына шулай. Хәҙер хәлдең ҡайһы яҡҡа барғанын барыбыҙ ҙа белә. Беҙ, егеттәр, оло гонаһлыбыҙ, артабан былай йәшәп булмай. Гонаһ һаҙлығы көндән-көн һура бара, танмаһаҡ, ваҡыт үткән һайын өҫтәлә генә. Исмәғил менән Гөлнәзирәнең бер-береһенә тартылыуы ла Хоҙай ҡушҡан эш, – Ишдәүләт көрһөндө, әйтерһең, барыһына күнеүе ошо ине. Дуҫтарын да килешергә әйҙәне кеүек – ҡалын тауышын үҙгәртте, булған эшкә төкөрөп бирәйек, тигән шикелле, ҡулын һелтәне. – Барыбыҙ ҙа ҡулдарыбыҙҙы ситкә һелтәйек тә, яңы көн менән йәшәй башлайыҡ. Ә ул көн тик Нәсибулла беҙҙе ғәфү итһә генә буласаҡ...

– Ә-ә, эйе шул, улайһа мин киттем, – тине Хисам, урынында тапанып.

– Ә һин османыңмы ни әле, мин һине яҡын йәйләүгә еткәнһеңдер, тип уйлағайным, – тип шаяртты Исмай.

Көлөштөләр. Бөтәһенә лә еңел булып ҡалды. Телде белмәһә лә, хәлдең ыңғай хәл ителгәнен аңлаған Катя ла йылмайҙы. Ишдәүләт эргәһенә килде лә, күкрәгенә һыйынды. Егеттең көслө ҡулдары ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына ҡулбашына ятты. Башҡаларҙың ҡарашы алыҫҡа – тауҙарға төбәлде...