Ғәли Соҡорой

Ғинуар башында Башҡорт шағиры Ғәли Соҡоройҙоң тыуыуына – 195 йылҒәли Соҡорой (Кейеков Мөхәмәтғәли Ғәбделсәлих улы) 1826 йылдың 8 ғинуарында Ырымбур губернаһы, Бөрө өйәҙе, Ирәкте улусы (хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Тәтешле районы) Иҫке Соҡор ауылында башҡорт муллаһы ғаиләһендә тыуған. Әсәһе — Хөббигөлбаһар (1807—1843), атаһы — Ғәбделсәлих (1798–1849), уның ҙур иген баҫыуҙары, тирмәне, умарта баҡсаһы булған, ауылда мәҙрәсә тотҡан. Ғаиләлә 7 ҡыҙ һәм 6 ир бала үҫкән.

Ғинуар башында Башҡорт шағиры Ғәли Соҡоройҙоң тыуыуына – 195 йыл

Ғәли Соҡорой (Кейеков Мөхәмәтғәли Ғәбделсәлих улы) 1826 йылдың 8 ғинуарында Ырымбур губернаһы, Бөрө өйәҙе, Ирәкте улусы (хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Тәтешле районы) Иҫке Соҡор ауылында башҡорт муллаһы ғаиләһендә тыуған. Әсәһе — Хөббигөлбаһар (1807—1843), атаһы — Ғәбделсәлих (1798–1849), уның ҙур иген баҫыуҙары, тирмәне, умарта баҡсаһы булған, ауылда мәҙрәсә тотҡан. Ғаиләлә 7 ҡыҙ һәм 6 ир бала үҫкән.

Кейековтарҙың шәжәрәһе буйынса уларҙың ата-бабалары ирәкте башҡорт ырыуы ханы Иҫәнгә барып тоташа: Иҫән хан → Бараҡ → Кейек → Шәриф → Ғабдулла (1746—1828) → Ғәбделсәлих (1798—1849) → Мөхәмәтғәли (1828—1889) → Ғарифулла (1861—1918). Ата-бабаларының береһе Кейек һәм уның улы Шәриф Кейеков Ирәкте улусының старшинаһы була. Шәрифтең өсөнсө һәм кесе улы — Ғабдулланың ҡустыһы Ниғәмәтулла Кейеков дворян дәрәжәһен ала, ә 1825 йылда Бөрө өйәҙендәге 10-сы башҡорт кантоны башлығы итеп һайлана.

Ауыл мәҙрәсәһен тамамлағас, 2 ҡыш Йөгәмеш, Ҡаҙансы, Борай ауылдары һәм 7 ҡыш ғәйнә башҡорттарынан һабаҡ ала. 1843 йылда тыуған ауылына ҡайта.

1844 йылда Танып ауылына уҡырға китә, һуңынан тыуған ауылына ҡайта, әммә тиҙҙән кире сығып китә һәм 1848 йылға ҡәҙәр бер нисә ҙур мәҙрәсәлә, шул иҫәптән Ҡаташ-Ҡаран һәм Тайсуған ауылдары мәҙрәсәләрендә белем алған.

Бер нисә ай дауамында Һаҡмар, Яйыҡ буйҙарында, ҡаҙаҡ далаларында балалар уҡыта. 1849 йылда шағир Шәмсетдин Зәки етәкләгән Стәрлебаш мәҙрәсәһенә уҡырға инә, күпмелер һабаҡ тыңлағас, уға уҡытыу эшен йөкмәтәләр. Шәмсетдин Зәки менән дуҫлаша, унан шиғриәт серҙәренә өйрәнә, бер нисә әҫәрен бағышлай.

1852 йылда үҙ ауылына әйләнеп ҡайта һәм ғүмеренең аҙағынаса шунда йәшәй, крәҫтиән эше менән шөғөлләнә, балалар уҡыта. Атаһының вафатынан һуң уның мөлкәте үҙ-ара бүленгән була, Мөхәмәтғәлигә ата мираҫынан өлөш бөтөнләй тиерлек эләкмәй. Шунлыҡтан уға донъяһын яңынан ҡорорға тура килә. «Манзумати Ғәлийә» («Ғәли назымдары») тигән ҡулъяҙма китабының баш һүҙендә үҙ тормошон ошолай һүрәтләй:

«Беҙ урман башҡорто булабыҙ. Игенсе улы игенсе, крәҫтиән улы крәҫтиәндәр. Төп шөғөлөбөҙ — урман әрсеп, бесәнселек вә игенлек яһамаҡтыр. Мин, аллаһтың ғәрип һәм көсһөҙ бәндәһе, бер тапҡан ваҡытымды вә хәл вә форсатымды даими шундайын шөғөлгә сарыф әйләнем. Юҡ хәл менән муллалыҡҡа указ алып вә йорт һалып, вә тормош кәрәк-яраҡтары һатып алып, ярлы кеше балаһы кеүек, бик күп бурысҡа баттым. Вә шул арала һаман юҡ мәҙрәсәне бар итеп, мәҙрәсә ямаштырырға бер үҙем тырышлыҡ һалып, суҡ михнәттәр араһында өйөмдә ауыл балаларын вә мәҙрәсәмдә ҡәбилә балаларын уҡытып, вә бөтә ауыл халҡынан артыҡ мәсет һәм мәҙрәсә араһында йөрөп, ирәкте башҡортоноң иң ҙур михнәтле кешеһе булып торамын…»

1872 йылда Мәккә һәм Мәҙинә ҡалаларына хаж ҡыла, ҡайтҡас уның тураһында «Нәсим әс-саба» («Таң теле») тигән сәйәхәтнамәһендә тасуирлай. Улы Ғарифулла Кейеков яҙғанынса, шағир үҙ ғүмерендә барлығы 4 мәртәбә хаж ҡыла.

Ғәли Соҡорой 17 йәшенән әҙәби ижад менән шөғөлләнә башлай, тәүге әҫәрҙәре тип Танып мәҙрәсәһе хәлфәһенә мәҙхиәһе һәм әсәһе вафатынан һуң яҙылған мәрҫиәһе иҫәпләнә. Артабан төрки, ғәрәп һәм фарсы телдәрендә яҙылған 100-гә яҡын әҫәр ижад итә. Соҡорой псевдонимын шағир тыуған Иҫке Соҡор ауылы исеменән алған.

1860 йылда «Тәжүид» («Ҡөръәнде дөрөҫ уҡыу ҡағиҙәләре») тигән тәүге китабы баҫтырылып сыға. Һуңынан «Дөрри Ғәли» («Ғәли ынйылары», 1873), «Шәмғ әз-зия» («Шәм яҡтыһы», 1883), «Замми нәзир» («Оҡшашын өҫтәү», 1888 йылда һәм тағы бер нисә тапҡыр сыға), «Мәдхи Ҡазан» («Ҡазанға мәҙхиә», 1889), «Тәрхиби, рамаҙан!» («Хуш киләһең, рамаҙан айы!», 1903), «Васыяти Мөхәммәдғәли Соҡорой» («Мөхәмәтғәле Соҡорой васыяты», 1913) һәм башҡа бер нисә китабы нәшер ителә. Шуға ҡарамаҫтан шағирҙың күпселек әҫәрҙәре ҡулъяҙма рәүешендә һаҡланып ҡалған. Был ҡулъяҙмалар әлеге ваҡытта Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге милли китапханала, Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө фәнни үҙәге архивында, китапханаһында һәм уның ҡарамғындағы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының Көнсығыш ҡулъяҙмалар фондында, Ҡазан дәүләт университеты китапханаһында, Рәсәй Фәндәр академияһының Көнсығышты өйрәнеү институтының Санкт-Петербург бүлеге фондында һәм шәхси архивтарҙа һаҡлана.

Ғәли Соҡоройҙоң ижады формалашыуында Урта Азияның дини-мистик йүнәлешендәге шиғриәте хәл иткес ҙур роль уйнай. Урта Азия шағиры Аллаяр суфыйҙың (1630—1721[1723]) «Ҫөбәт әл-ғажизн» («Көсһөҙҙәрҙең ныҡлығы») тигән китабының күп урындарын төрки теленә тәржемә итә, үҙенән шиғырҙар өҫтәп яҙа. Шулай ҙа Соҡорой Аллаярҙың мистик һәм пессимистик ҡараштарына эйәреп бармай, уны донъяуи мәсьәләләр нығыраҡ ҡыҙыҡһындыра.

«Манзумати Ғәлийә» («Ғәли назымдары») ҡулъяҙма йыйынтығына ингән «Фосули әрбағә» («Йылдың дүрт миҙгеле») тигән шиғырҙар циклында шағир донъяға ер-тәбиғәт һөйөүсе крәҫтиән булып баға, һәр миҙгелгә шиғри ҡылыҡһырлама бирә. «Фосули әрбағә» — XIX быуат башҡорт лирик шиғриәтенең иң яҡшы өлгөләренең береһе тип иҫәпләнә.

1883 йылда нәшер ителгән «Шәмғ әз-зия» («Шәм яҡтыһы») китабында наҙанлыҡҡа һәм томаналыҡҡа ҡаты тәнҡит, ә фәнгә һәм мәғрифәткә мәҙхиә яҙыу күҙәтелә. Йыйынтыҡҡа Өфө ҡалаһына арналған «Мәдхи Өфө» шиғыры ингән.

Ғәли Соҡорой үҙ халҡының тарихы менән ҡыҙыҡһына, ирәкте (ҡара табын) башҡорттары шәжәрәһенең бер нисә вариантын яҙып ҡалдыра. Варианттарының береһе «Тәзкирәтен әл-әхуан вә әл-әхбаб» («Туғандарыбыҙҙың һәм яҡындарыбыҙҙың тарихын хикәйәләү») тип аталған, бында шағир үҙенең 18 быуын ата-бабаларын теҙеп күрһәтә. Риүәйәт буйынса төп бабаһы Майҡы бейҙең монголдарҙың Сыңғыҙ ханы заманында йәшәүе тураһында бәйән итә. Шәжәрәгә ярашлы, Майҡы бейҙең өс (дүрт) улы булла —Ҡара Табын бей, Байҡы бей, Балыҡсы бей. Ҡара Табындың улы Мейәс буйҙарында йәшәгән Әхмәтшәйех була, ул Кама буйҙарына күсә, ә артабан ошо ерҙә Абдул улын ҡалдырып хәҙерге Башҡортостандың төньяғына килеп төпләнә. Шулай итеп шәжәрәлә ирәкте башҡорттарының таралып ултырыуы һүрәтләнә. Улар күршеләре көҙәй, таҙлар, ҡайпан, гәрәй, уран, ғәйнә башҡорттары менән мөнәсәбәткә инә. Шәжәрәлә Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуында ҡатнашҡан Иҫән хандың өс тапҡыр батша Иван Грозныйға барыуы тураһында бәйән ителә.

«Тәуарихи Болғарийа, йәки Тәҡрии Ғари» («Болғар тарихтары, йәки Ғариҙың яҡынса аңлатмалары») исемле ҙур күләмле тарихи-әҙәби ҡулъяҙмаһы инештән һәм 7 өлөштән тора. Беренсе бүлектә Волга буйы Болғарының ислам дине ҡабул итеүе хаҡында боронғо риүәйәттә килтерелә. Икенсе бүлектә XVIII—XIX быуаттарҙа йәшәгән зыялылар, дин әһелдәре тураһында билиографик мәғлүмәттәргә урын бирелгән, шулар араһында Ғәбдрәхим Усманға һәм Тажетдин Ялсығол әл-Башҡортҡа арналған юлдарҙа бар. Өсөнсө бүлектә «Сыңғыҙнамә» әҫәрендә һәм Хисамитдин Мөслимиҙең «Тәуарихи Болғарийа…» китабында бирелгән «Аҡһаҡ Тимер ҡиссаһы» тураһында тасуирлана. Дүртенсеһендә Уралдың, Рәсәйҙең географик урынлашыуы хаҡында һүҙ алып бара һәм тәбиғәте тураһында яҙа. Донъя географияһы буйынса мәғлүмәттәрҙе «Рөбөғи мәскүн бәйәне» («Ерҙең кеше йәшәй торған дүрт өлөшөн хикәйәләү») тип исемләнгән бүлектә һүрәтләнә. Алтынсы бүлектә уҡымышлы зыялылары тормошонан ғәҙәти булмаған, ғибрәтле хәл-күренештәр тураһында бәйән итә.

Ғәли Соҡорой 1889 йылдың 23 декабрендә тыуған ауылы Иҫке Соҡорҙа вафат була.

Читайте нас:

© 2024 Сайт издания "Агидель"
Издатель: Государственное унитарное предприятие Республики Башкортостан Издательский дом
«Республика Башкортостан».
Адрес: 450079, Республика Башкортостан, г. Уфа, ул. 50-летия Октября, 13.

Журнал зарегистрирован Управлением Федеральной службы по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций по Республике Башкортостан
(Управлением Роскомнадзора по Республике Башкортостан).
Свидетельство ПИ № ТУ 02-01565 от 31.10.2016 г.
Журнал Башҡортостан Республикаһының Элемтә, мәғлүмәт технологиялары һәм киң коммуникациялар өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәттә теркәлде.
Таныҡлыҡ ПИ № ТУ 02-01565 31.10.2016 йылдан.

Редакция хеҙмәткәрҙәре
Мөнир Сәхиулла улы ҠУНАФИН - баш мөхәррир
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ - баш мөхәррир урынбаҫары
Луиза КИРӘЕВА - яуаплы сәркәтип
Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА - бүлек мөхәррире
Салауат ӘБҮЗӘР - бүлек мөхәррире
Илнур ЮЛБАРЫҪОВ - бүлек мөхәррире
Миңзәлә АСҠАРОВА - сайт буйынса өлкән мөхәррир
Дилбәр ИШМОРАТОВА - өлкән корректор
Фәрзәнә ТУЛЫБАЕВА - биҙәлеш мөхәррире

Мөхәрририәт
Айгиз БАЙМӨХӘМӘТОВ
Таңсулпан ҒАРИПОВА
Гөлсирә ҒИЗЗӘТУЛЛИНА
Неля ҒӘЙНЕТДИНОВА
Тамара ҒӘНИЕВА
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ
Йомабикә ИЛЬЯСОВА
Луиза КИРӘЕВА
Зөлфиә ХАННАНОВА
Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА
Салауат ӘБҮЗӘР
Әмир ӘМИНЕВ
Азамат ЮЛДАШБАЕВ
Гөлнур ЯҠУПОВА

Банкта беҙҙең реквизиттар: журнал «Агидель», ИНН:0278066967/КПП027843012
БИК:048073770
к/с 30101810600000000770
р/счет №40602810200000000009
Филиал ПАО “БАНК УРАЛСИБ” в г. Уфа

Телефон

8(347)2-92-77-66

Электрон почта

[email protected]

Адресы

г. Уфа, ул. 50 лет Октября, 13, 5-й этаж

Реклама хеҙмәте

8(347)2-92-77-66

Редакция

8(347)2-92-77-66

Ҡабул итеү бүлмәһе

8(347)2-92-77-66