-6 °С
Болотло
Бөтә яңылыҡтар
Яңылыҡтар
4 Август 2020, 20:25
"АҒИҘЕЛ"ДЕҢ КИЛӘҺЕ ҺАНЫНДА МОРТАЗА РӘХИМОВ ХАҠЫНДА РОМАН ДОНЪЯ КҮРӘ БАШЛАЯСАҠ
#Ағиҙелжурналы
Ниһайәт, "Ағиҙел"дең август һанында барыбыҙ ҙа ҙур түҙемһеҙлек менән көткән әҫәр донъя күрә башлаясаҡ. Ул – күренекле яҙыусы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Хисамовтың Башҡортостандың беренсе Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов тураһындағы романы.
Әҫәрҙә күренекле шәхесебеҙҙең
– бер кемгә лә оҡшамаған үҙенсәлекле характеры;
– холҡоноң башҡалар күҙлегенән сәйер булып тойолған күркәм яҡтары;
– ябайлығына уралған тәрән диҡҡәте;
– шаянлығына төрөлгән етдилеге;
– тәүәккәллеге;
– парадоксаль ихласлығы;
– халҡына хас эскерһеҙлеге;
– холҡоноң башҡалар күҙлегенән сәйер булып тойолған күркәм яҡтары;
– ябайлығына уралған тәрән диҡҡәте;
– шаянлығына төрөлгән етдилеге;
– тәүәккәллеге;
– парадоксаль ихласлығы;
– халҡына хас эскерһеҙлеге;
– нәзәкәтле кинәйәһе;
– ил, Ватан, моң, хеҙмәт һөйөүсәнлеге һ.б. сифаттары бар тулылығында художестволы деталдәр, әҙәби алымдар менән бәйән ителә.
– ил, Ватан, моң, хеҙмәт һөйөүсәнлеге һ.б. сифаттары бар тулылығында художестволы деталдәр, әҙәби алымдар менән бәйән ителә.
Ә әлегә һеҙҙең иғтибарға күренекле яҙыусыбыҙ, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Афзал улы ХИСАМОВ менән ошо әҫәр, ғөмүмән, заман һәм шәхес хаҡында әңгәмәнән өҙөк тәҡдим итәбеҙ.
...Иң тәүҙә геройым йәшәгән дәүер торошон ҡарап үтәйек. Үткән быуаттың 90-сы йылдарынан башлап 2010 йылға тиклем ваҡиғалар күптәребеҙҙең хәтерендә. Күбебеҙҙең аңына ла, ҡанына ла һеңгән, ғәренә лә тейгән, йәненә лә еткән ваҡиғалар улар. 90-сы йылдарҙағы буш кәштәләрҙе күрмәй хәлебеҙ булманы. Сөнки һәр беребеҙгә көнөнә өсәр тапҡыр тамаҡ туйҙырырға кәрәк. Ашамайынса тороп, бүтән нәмә тураһында уйлап булмай. Шуның нигеҙендә барлыҡҡа килгән сәйәси ҡуҙғалыштар. Кәштәләр таҡырайғас, синыфтарҙың береһе лә ҡалманы. Синыф та юҡ, идеология ла юҡ. Йәғни беренсе сиратта – материя, икенсе сиратта – аң. Был совет дәүләте уйлап сығарған тәғлимәт түгел. Ул – боронғораҡ.
Шул саҡта 40-50 йәштәр араһын дағы бер төркөм ир-ат үҙ-ара һөйләшеп, бер фекергә килә. Ул да булһа, Өфөнөң ҙур нефть эшкәртеү заводының генераль директоры булып эшләгән Мортаза Рәхимовты Башҡорт остан Юғары Советына депутат итеп, аҙаҡ Юғары Советҡа рәйес итеп һайлау. Әйтеүе генә еңел. Әммә ошо кешеләр шул көндә ҡорған ниәтен тулыһынса бойомға ашыра. Улар: Исмәғил Ғәбитов, беренсе сиратта – ул, уның янында йөрөүсе Венер Аҙнағолов, Мөхтәр Шәрипов, ул ваҡытта Күгәрсен районының колхоз рәйесе Рамаҙан Әбдрәхимов. Улар тәүҙә дүртәүләп ултырып һөйләшә лә, шул уҡ көндә Мортаза Рәхимов янына бара. Тәүҙә завод директоры үҙҙәрен: “Эшегеҙ юҡмы ни, һеҙ нимә?” – тип һүгеп ташлай. Шулай әйтерлек тә шул, сөнки ул был ваҡытта – СССР Юғары Советы депутаты. Билдәле, был тәҡдимде кәмһетеү тип ҡабул итә. Шулай ҙа ул был дүртәүҙең әйткәне тураһында оҙаҡ ҡына уйлай. Шул ваҡытта тыуған ауылына ҡайтып килергә була. Ауылдаштары менән күрешеп һөйләшә. Уларҙың үҙе сығып киткәндәге һымаҡ ябайлығы күңеленә үтеп инә. Шул саҡта ауылға Ырымбур яғынан автолавка килгән була. Улар сауҙа итә. Шунда бер ауылдашы: “Ошо автолавканы нишләп үҙебеҙҙекеләр ойоштора алмай икән?” – тип әйтеп ысҡындыра. Быны ишеткән завод директоры уйға ҡала. Ысынлап та, ниңә үҙебеҙ ойоштора алмайбыҙ һуң, тигән һорау килеп тыуа. Был – Башҡортостан Юғары Советы депутаты буласаҡ кешенең ошо йәһәттән беренсе уйы. Тормош, заман уға шундай юлдан китергә үҙе ҡуша. Мәжбүр итә. Шул замандағы тарҡаулыҡ, бөлгөнлөк, әр уның өсөн эҙһеҙ үтмәй. Ул заманда урамда һүгенеп һөйләшмәгән кеше юҡ ине. Урам тулы мат торҙо. Бигерәк тә башҡорт кешеһе улай һөйләшергә өйрәнмәгәйне. Мин үҙем, мәҫәлән, урамда һүгенгән кешене бик ауыр ҡабул иттем. Ҡайным ҡарт Башҡорт ғәскәре сафында Петроградҡа барған. Шунда ул бөрйән ырыуы башҡорттарына аптыраған. Бар белгән һүгенеү һүҙҙәре “тыума” ти. Береһе шул һүҙҙе әйтһә, икенс еһе үсегә, ти. Былары һүҙ ыңғайында ғына.
Шундай заман Мортаза Рәхимовты барлыҡҡа килтерә. Исмәғил Ғәбитов һаулығы сәбәпле эшенән китергә йөрөгәндә, Мортаза Ғөбәйҙулла улы уға рәхмәт әйтеп: “Әгәр ҙә Исмәғил Ғәбитов булмаһа, мин бөгөн һеҙҙең алдығыҙҙа президент булып баҫып тора алмаҫ инем”, – ти. Әхмәтзәки Вәлиди Зәйнулла Рәсүлевте таныған һымаҡ килеп сыға был ваҡиға. Ошо хәл халыҡ менән шәхестең бер үк икәнен дә күрһәтә.
– Завод директорына сәйәсәткә тотоноуы бигүк еңелдән булмағандыр, тип тә уйланыла...
– Ул генераль булһа ла, завод директоры. Бер ваҡытта ла сәйәсәт менән шөғөлләнмәгән. Рәхимов машинаһын саҡырып алып, заводына барып, халыҡты йыйып хушлаша. Рәхмәт әйтеп, күҙҙәре еүешләнер алдынан сығып китә. Рәхмәт әйтә белеү – башҡортлоҡтоң бер һыҙаты. Кешегә рәхмәтле булыу – ҙур нәмә. Был да – шәхесте барлыҡҡа килтергән билдә. Ошо хәл уның артабанғы эшенә әҙерлеген күрһәтә.
Заводтан сыҡҡас, хәҙерге Милли музей бинаһында урынлашҡан Юғары Советҡа килә. Уны Юғары Совет секретары Вилләр Дауытов ҡаршылай. Ул ваҡытта шәхесте күтәреүсе көс – суверенитет өсөн көрәш. Мәскәү мөлкәт өсөн үҙ-ара ыҙғыша. Башҡортостан ҡайғыһы уларҙа бик самалы. Юғары Совет үҙенең 2-се ултырышында Башҡортостан Республикаһы Суверенитеты тураһында Декларация ҡабул итә. Беҙҙең Декларация ул ваҡытта, хәҙерге күҙлектән дә бик аҡыллы яҙылғайны. Мәҫәлән, чечендар шул саҡта үҙҙәрен бойондороҡһоҙ дәүләт итеп иғлан итте. Татарстан иһә үҙен Рәсәй менән тиң дәүләт тип атаны. Быны белгән Силәбе өлкәһе уларға тейешле вагондарҙы ебәрмәй башланы. Эш шуға тиклем барып етте. Башҡортостан иһә – яңы Рәсәй эсендәге бойондороҡһоҙ республика. Ошо форма беҙгә үҙаллы йәшәргә, ниндәйҙер дәрәжәлә айырылырға ла мөмкинлек бирҙе.
– Ғәлим Афзал улы, һеҙ ул саҡта Рәсәйҙә һәм Башҡортостанда барған барлыҡ ваҡиғаларҙы ла романығыҙға индерә алдығыҙмы? Әҫәргә инмәй ҡалғандары ла барҙыр бит?
– Әлбиттә, бар. Әйтеүемсә, роман ул ваҡыттағы ваҡиғаларҙың стенографик яҙмаһы түгел. Бына шундайҙарҙың береһе – әҫәргә инмәй ҡалған бер хәл. Исмәғил Ғәбитов Мәскәүгә барып, СССР Премьер-министрына инеп аҡса һорай. Павлов уға:
– Аҡса бит үҙегеҙҙә, беҙҙә бер нәмә лә юҡ. Хәҙер республикалар ғына түгел, өлкәләр ҙә беҙгә һалым түләмәй. Ҡаҙнабыҙ буш. Хатта үҙебеҙҙең хеҙмәткәрҙәргә лә эш хаҡы түләй алмайбыҙ, – ти.
– Улай булғас, хәҙер нимә эшләргә уйлайһығыҙ инде? – тип һорай унан Исмәғил Ғәбитов.
– Һеҙгә ҡарап торабыҙ инде... Өфөгә ҡайтҡас, был һөйләшеүҙе ул Мортаза Рәхимовҡа еткерә. Ошонан һуң Башҡортостан да Мәскәүгә аҡса күсермәй башлай. Суверенитет уларға был хоҡуҡты бирә. Хәтерегеҙҙә булһа, Мортаза Рәхимов ул ваҡытта күберәк иҡтисади үҙаллылыҡ тураһында һөйләне. Бында үҙенә күрә тактика ла бар. Иҡтисади үҙаллылыҡ беренсе урынға ҡуйылһа, икенсеһе – сәйәсиһе – үҙенән-үҙе барлыҡҡа килә. Туҡтың хәлен ас белмәй. Ошондай туҡтауһыҙ ҡытыршылыҡтар, көн һайын хәл ителергә тейешле мәсьәләләр Мортаза Рәхимовты көрәштең уртаһына килтереп ҡуя. Унда йә үләһең, йә тере сығаһың, башҡа юл юҡ.
Романдың тәүге өлөшө 1993 йыл менән тамамлана. 24 декабрҙә Башҡортостан Республикаһының яңы Конституцияһы ҡабул ителә. Иртәгәһенә Мортаза Рәхимовты беренсе Президент итеп ант иттерәләр. Шул ваҡиғанан алдараҡ ул Мәскәүгә кәңәшмәгә барып төшә. Домодедово аэропортынан Кремлдең автоидаралығына шылтырата. Уға машина ебәрмәгәндәр. Нишләп? Уға саҡырылғандар исемлегендә фамилияһы юҡлығын әйтәләр. Такси ала ла Кремлгә китә. Кәңәшмә башланырға күп тә ҡалмаған. Теркәлеү үтергә бара. Унда тағы ла исемлектә булмауы хаҡында әйтәләр. Эштәр идаралығына Николай Медведевҡа барып инә. Бында телеграммаға ярашлы республиканың башҡарма власть етәкселеге саҡырылыуы билдәле була. Ә ул – Юғары Совет рәйесе.
Ҡайтып китә Рәхимов. Ҡайтҡас та президент һайлауына тотона. Ике йыл алдан “Башҡортостан Республикаһы президенты тураһында” закон ҡабул ителгән була.
– Мортаза Рәхимовтың шундай Шәхес булып китеүенә Исмәғил Ғәбитов етәкселегендәге ул төркөмдән тыш тағы ла кемдәр йоғонто яһай?
– Исмәғил Ғәбитовтың үҙ һүҙҙәре менән әйткәндә, ул Аҡ йортта ҡуна ятып эшләй. Иң ауыр һәм мәшәҡәтле эштәрҙең береһе – документтар әҙерләү. Уларҙы бер ерҙән дә күсереп булмай. Сөнки өлгөләр үҙҙәре юҡ. Шул уҡ ваҡытта Исмәғил Ғәбитов тирәһендә тупланған башҡа бик күптәрҙе ситтә ҡалдырып булмай. Ә Мортаза Рәхимовтың ҙур етәксе булып китеүе – иң беренсе нәүбәттә үҙенән. Ул үҙен-үҙе тәрбиәләй. Романдың 1-се өлөшөндә бишенсе класс малайы Мортаза күрше ауыл кешеһе менән ер мәсьәләһе буйынса эләгешә. Ер бит ул. Бына шулай ҡандан килгән ынтылыш уны шәхес итеп күтәрә.
– Башҡортостандың халыҡ шағиры Александр Филиппов Күгәрсен районының Йомағужа ауылы мәктәбендә уҡығанда Мортаза Рәхимов менән һабаҡташ булған. Уның һөйләүенсә, буласаҡ республика президенты ошо мәктәптә уҡыған урындағы егеттәрҙән ҡыйырһытырға юл ҡуймаған, кәрәк икән, дөрөҫлөгөн йоҙроҡ менән дә раҫлаған...
– Эйе, ул мәктәптә лидер була. Романда уның бер ҡыҙҙы яҡлап һуғышҡанын һүрәтләнем. Бер мәл кейем элгән бүлмәгә барып инһә, Гена тигән малай бер ҡыҙҙы урыҫса насар белгәне өсөн үсекләп маташа. Мортаза уны яҡлап һуғышып китә. Әгәр ҙә ул шунда ҡыҙҙы яҡламай ситкә китһә, тарих шуның менән ябылыр ине.
– Шул уҡ ваҡытта ауылда тыуып үҫкән башҡорт балаһының СССР кимәлендәге ҙур нефть эшкәртеү заводының генераль директоры булып китеүе лә күп нәмә тураһында һөйләй бит.
– Эйе, кешенең ынтылышы математиканы, тригонометрияны, химияны яҡшы белеүенә генә бәйле түгел. Ул заводтың баш химигы ла булып эшләй, шунан – баш инженер, артабан – генераль директор, Юғары Совет рәйесе, Президент. Бындай юғары осошло юлды кеше яҙмыш йылмайыуы ярҙамында ғына үтә алмай. Бының өсөн шәхес фиҙакәрлеге, рух бөйөклөгө талап ителә.
Читайте нас:
© 2024 Сайт издания "Агидель"
Издатель: Государственное унитарное предприятие Республики Башкортостан Издательский дом
«Республика Башкортостан».
Адрес: 450079, Республика Башкортостан, г. Уфа, ул. 50-летия Октября, 13.
Журнал зарегистрирован Управлением Федеральной службы по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций по Республике Башкортостан
(Управлением Роскомнадзора по Республике Башкортостан).
Свидетельство ПИ № ТУ 02-01565 от 31.10.2016 г.
Журнал Башҡортостан Республикаһының Элемтә, мәғлүмәт технологиялары һәм киң коммуникациялар өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәттә теркәлде.
Таныҡлыҡ ПИ № ТУ 02-01565 31.10.2016 йылдан.
Редакция хеҙмәткәрҙәре
Мөнир Сәхиулла улы ҠУНАФИН - баш мөхәррир
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ - баш мөхәррир урынбаҫары
Луиза КИРӘЕВА - яуаплы сәркәтип
Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА - бүлек мөхәррире
Салауат ӘБҮЗӘР - бүлек мөхәррире
Илнур ЮЛБАРЫҪОВ - бүлек мөхәррире
Миңзәлә АСҠАРОВА - сайт буйынса өлкән мөхәррир
Дилбәр ИШМОРАТОВА - өлкән корректор
Фәрзәнә ТУЛЫБАЕВА - биҙәлеш мөхәррире
Мөхәрририәт
Айгиз БАЙМӨХӘМӘТОВ
Таңсулпан ҒАРИПОВА
Гөлсирә ҒИЗЗӘТУЛЛИНА
Неля ҒӘЙНЕТДИНОВА
Тамара ҒӘНИЕВА
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ
Йомабикә ИЛЬЯСОВА
Луиза КИРӘЕВА
Зөлфиә ХАННАНОВА
Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА
Салауат ӘБҮЗӘР
Әмир ӘМИНЕВ
Азамат ЮЛДАШБАЕВ
Гөлнур ЯҠУПОВА
Банкта беҙҙең реквизиттар: журнал «Агидель», ИНН:0278066967/КПП027843012
БИК:048073770
к/с 30101810600000000770
р/счет №40602810200000000009
Филиал ПАО “БАНК УРАЛСИБ” в г. Уфа
Телефон
8(347)2-92-77-66
Электрон почта
Адресы
г. Уфа, ул. 50 лет Октября, 13, 5-й этаж
Реклама хеҙмәте
8(347)2-92-77-66
Редакция
8(347)2-92-77-66
Ҡабул итеү бүлмәһе
8(347)2-92-77-66