Бөтә яңылыҡтар
Яңылыҡтар
25 Июль 2020, 18:48

АСЫҠ ДӘРЕС. Поэма

#Ағиҙелжурналы #ШайморатовГенерал

1
Иртән томан ергә ятҡан,
Урап ҡына аҡ төҫкә.
Уйҙарыма йәнде солғап,
Ашығам мин дәрескә.
Ябай түгел өйрәнәһе
Дәрестәге төп маҡсат.
Тик бер ҡағыҙ – ҡарар менән
Дәрес бәйле буласаҡ.
Ҡулда ҡағыҙ... уҡыусылар
Күҙҙәремә бағалар.
Ҡарар менән таныштырам
Аңлар микән балалар?
2
Аҡбур һыҙа бер һорауҙы:
“Һуғыш нимә аңлата?”
Ошо биш өн һеҙҙең йәндә
Ниндәй хәтер уята? –
Яуҙа булған олатайым,
Атта үткән ғүмере.
Йылдар буйы йәнен өттө
Уҙған һуғыш күмере.
Утҡа ҡарап тына ине,
Алып мине ҡуйынға
Шайморатов һалдатының
Ниҙәр булды уйында?
Атта сапҡан егет сағын
Иҫләр ине олатай.
Тап шул саҡта ярһыу ине,
Атын менеп алғандай.
Күп нәмәне һорашманыҡ,
Мәңге йәшәрҙәр, тинек.
Үҙебеҙҙең уйҙар менән
Мәшәҡәт менән инек.
3
Уралдан ғына бейек, ай, тау булмаҫ,
Уралҡайҙы һөймәҫ тә йән булмаҫ.
Үҙ илкәйе өсөн ҡорбан булған
Ир-егеттең ғүмере йәл булмаҫ.
(”Башҡорт халыҡ йыры Урал”дан).
Башҡорт тауҙарында сал ҡылғанды
Сайҡап ҡына, йәйге ел тарай.
Үткән хәтерҙәрҙе оноторға
Уҡыусылар, беҙгә ярамай.
Иң ҡыҫҡа төн – татлы йоҡо мәле
Һөйгән йәрҙәр наҙлы ҡосаҡта.
Һандуғастар таңдың япрағында
Моң өләшкән татлы бер саҡта
Хыялдарҙы селпәрәмә ватып,
Сәсрәп инде яман яңылыҡ
Ҡан көҫәгән утлы өйөрмәлә
Өйөрөлдө беҙҙең бар халыҡ.
Был ҡойондоң уртаһында әсә
Һыу һөлөгө – улын юғалтты.
Далаларҙа ятып ҡалмаған ул,
Ҡайтыр, тиеп үҙен йыуатты.
Ҡайтманылар күптәр... Төштә генә
Ир ҡатыны менән осрашты.
Һеҙҙең кеүек шаян ҡыҙ, малайҙар
Балалығы менән хушлашты.
Өйөрөлдө, мең ғүмерҙе упты
Упҡынына утлы был һуғыш.
Ҡан көҫәгән яуыз Гитлерҙан һуң
Яңғыҙ ғүмер һөрҙө мең яҙмыш.
Ете йөҙ мең халыҡ китте беҙҙән
Уттарында янды тамуҡтың.
Аһ-зарҙары һаман сыңлай кеүек
Дәһшәттәрҙе үткән халыҡтың.
Етмеш меңдән ашты ошо яуға
Оҙатылған башҡорт аттары.
Танкыларға ҡаршы сапты улар
Таралманы башҡорт сафтары.
Киң Рәсәйҙең һары талдарынан
Ҡырҡып алһаң әле ҡан тама.
Беҙҙең халыҡ иле өсөн янды,
Еңеү итһен өсөн тантана.
4
Бөйөк Ватан һуғышына, ағай,
Китте айбар башҡорт аттары.
Минең ҡарттай һөйләгәйне бер мәл
Яу алынған ярһыу саптарҙы.
Кай исемле айғыр булған, тиҙәр
Бүреләрҙе бер ни күрмәгән.
Ауыл эттәре лә хатта ҡурҡып,
Ҡойроҡ ҡыҫҡан, сығып өрмәгән.
Алкиндан ҡасып ҡайтҡан бер көн
Эйәр-өпсөнөнә уралып.
Тик һуғышҡа йәнә оҙатылған,
Булған бит ул яуҙың ҡоралы.
Кай артынан байтаҡ аттар киткән,
Йөҙҙән ашҡан беҙҙең ауылдан
Һерәйешеп яҙҙы ҡаршылаған
Аттар ашамаған ҡамылдар.
Шайморатов аты кеүек ине, тиҙәр
Беҙҙең Кайҙы, ғорур саптарҙы.
Яуға алды 41-се йылдар
Ир-егеттәр менән аттарҙы.
5
“Ватан өсөн йән ҡыҙғанмай
Һинең улдарың, Урал;
Шулар менән дошман ҡырҙы
Шайморатов генерал”
(“Шайморатов” йырынан).
Шайморатовҡа таянды
Уралдың яугирҙәре.
Намыҫ һатмай илде яҡлай
Ярһыу башҡорт ирҙәре.
Беҙҙең ҡанда яугирлек бар, –
Ҡалҡып барыбер сыға.
Йөрәгебеҙҙә талпына
Ҡоҙғон түгел, ҡарсыға.
Күпме яуҙа Рәсәй иркен
Башҡорттар яҡлап сыҡты,
Туптарға күпме аттылар
Уралда янған уҡты.
Салауаттар, Бәпәнәйҙәр
Кинйәләр, Ҡаһым түрә...
Батырҙарымдың яҙмышын
Шайморатовта күрәм.
Мин бөгөнгө дәресемде
Ошо тарихҡа үрәм.
6
Дәрес бара, ваҡыт ҡуласаһын
Кинолента кеүек тағатам.
Ана аттар көрттө ярып саба,
Ҡарҙар сәсрәп оса дағанан.
Һыбайлылар танкка ҡаршы оса!
Шартлау, төтөн... Ерҙән ут сыға...
Йөрәгенән ҡурҡыу ҡасҡан ирҙәр –
Яу яланын ҡыйған ҡарсыға.
Ҡулдарында ҡылыс саҡма саға,
Уландарың батыр шул, Урал!
Ут эсендә Салауаттай ғәййәр –
Башҡорт Шайморатов генерал.
Пулеметтар уты теткеләйҙәр,
Танкыларҙан үлем сәселә.
Обливскийҙы азат итер өсөн
Инде ирҙәр уттың эсенә.
Ике аҙна бара ҡанлы алыш,
Һуғыш бында әле ныҡ ҡыҙған.
Күкте баҫып алған Юнкерстары,
Мессершмицы – үҙе бер ҡоҙғон.
Көн артынан көндәр сабышалар
Яуға ябырылған аттарҙай.
Батырҙарым ниҙәр кисергәндер
Үлем матҡып тотҡан саҡтарҙа?
7
Алыҫтарҙан, ай, күренгән
Ирәмәлкәй тауҙың аҡ ташы.
Ҡайҙа бармай, ниҙәр күрмәй
Ир-егеткәй менән ат башы.
(Башҡорт халыҡ йыры “Азамат”тан).
Һайлап алған кеүек, төнө лә һил...
Яу алдынан бивак. Егеттәр
Йомарланып йоҡлай. Ҡанаттарын
Ҡымтып алған, гүйә, бөркөттәр.
Кем тере лә, кемдәр башын һалыр,
Һәр һалдатын таный генерал.
Ҡурай тартҡан, моңло йыр йырлаған
Башҡорттарҙан яҙһа сал Урал.
Етемһерәр инде далалары,
Зар булырҙар әсәй, ҡатындар.
Шуны уйлаһа, күңеле тулып, йәне
Тығылғандай була алҡымға. ...
Иҫенә төшә илдең сыуаҡ төнө.
Юшауҙағы аттар. Ялдарын
Ай нурында сайҡай. Тиҫтерҙәре,
Картуф өткән малай саҡтары.
Ат йөҙҙөргән тәрән йылғалары
Ҡороҡлаған сағы аттарҙы.
Барыһы ла кисә генә кеүек.
Көс һынашҡан егет саҡтары.
Ай яҡтыһы төшә ҡара ергә
Кешнәй ғорур, ярһыу айғырҙар.
Ғәмһеҙ саҡтар улар бик тиҙ һүнер –
Күктән яуған йондоҙ-ямғырҙар.
Аттар арығандар... тышалғандар,
Аҡ күбектән һындар ял итер.
Иртәгәһен генә белеп булмай,
Хан итерме, әллә ҡол итер?
Ат бышҡыра, ҡылған яра микән
Үлән йолҡҡан көслө иренен?
Ғүмер ерҙә ҡыҫҡа, уҙған төндән
Ҡараңғыға инеп иренем.
Ә күктәрҙе ҡылыс ярған төҫлө
Йондоҙ һыҙып үтә, төн йыртып.
Йөрәк ярһыуына ялдар кәрәк,
Арыған ул күптән ут йотоп.
Туғайҙағы аттар һағайғандар,
Ниндәй икән аттар уйҙары?
Тыныс таңдар тиҙҙән атыр микән,
Алһыулатып илем тауҙарын.
Таң уянғас, өҙәңгегә баҫып,
Осорбоҙ беҙ алға тик елеп.
Иртәгәһен аттар ҡайғыртмай ҙа,
Ил хәстәре беҙҙә, ир-егет!
8
Күңелендә буран ине ул көн,
Төн йоҡламай сыҡты генерал:
“Дошман ҡуласаһын йырыу өсөн
Йоҙроҡ булыу – ошо бар ҡорал.
Фашист күргән беҙ ҡырағай түгел,
Ил ҡурсыған Совет һалдаты.
Был донъяла ниҙәр генә күрмәй
Ир-егеткәй менән ат башы.
Мине йоҡо һирәк ала хәҙер,
Төштәрем дә минең бик ҡыҫҡа.
Уралымдың ҡара сөм тупрағын
Ҡыҫып тотҡанмын да мин усҡа,
Шундай итеп еҫкәймен дә икән
Тыуған ерҙең ғәзиз тупрағын.
Бары төштә ҡай саҡ онотола
Үлем сәскән дошман туптары.
Бөгөн төштә әсәй өндәгесә
Сәстәремә наҙлап ҡағылды.
Их, әсәйҙәр, мәңге йәшәмәйҙәр
Ҡәҙерлемде шундай һағындым!
Кескәй генә ҡыҙым, бәләкәсем,
Һине күптән төштә күргән юҡ
Йөрәгемде өткән һөйөүемде
Бер минутҡа йәндән һүргән юҡ.
Землянкала тынсыу...
Тышҡа сығам Яна күктә ҡышҡы аҡ ҡуҙҙар.
Мөхәббәтем, күктә, күрәһеңдер
Минең бүләк иткән йондоҙҙар.
Тыуған илгә тоғро һалдат булдым,
Бар ғүмерем үтә гел яуҙа.
Тик һөйөүҙе һаҡлай алманыҡ шул.
Тормош тигән оло бер дауҙан.
Мине ғәфү иткәнһеңме икән?
Ә мин һине күптән кисерҙем.
Һөйөүемдән мин бәхетле булдым,
Наҙлы ҡосағыңда иҫерҙем.
Талғын ғына бер йыр йәнде өтә, –
Башҡорт йөрәгендә яралған.
Ир-егеттең бикле аһ-зарҙарын
Илгә һөйләр көй бит – “Абдрахман”.
9
“Унар ғына һумлыҡ ун аҡыҡлы
Эйәрең булыр, егет, ат булһа.
Яҡын күргән дуҫтан яманы юҡ,
Ауыр саҡта һиңә ят булһа”.
(Башҡорт халыҡ йыры “Абдрахман”дан).
Ауыр икән икеләтә йәнгә,
Ошо йырҙың һүҙе хаҡ булһа.
Яҡын күргән дуҫтың яманы юҡ,
Ауыр саҡта һиңә ят булһа...
Мин антыма тоғро булып ҡалам,
Ҡыуанмаһын быға ҡуштандар.
Төн йоҡоһон йоҡлай алмай сыҡһын
Өҙгөләнеп ана дошмандар.
Егеттәрҙе алып сығасаҡмын
Иртәгәһен инеп ҙур яуға.
Йүнһеҙҙәрҙең бары бер ҡарары
Башҡорттарҙы алды ҡамауға.
Борисов, һин беҙҙең башҡорттарҙы
Үлем ҡосағына ташланың,
Батыр егеттәрҙе юҡ итергә
Һин мәкерле эште башланың.
Минең хаҡта төрлө хәбәр булыр,
Үлем алһа минең алҡымдан.
Ғүмер буйы тоғро ҡаласаҡмын
Уралыма, ғәзиз халҡыма.
Иртәгә яу... Күптәр күрә алмаҫ
Күгәрепкәй ятҡан Уралды.
Ирек өсөн, әйҙә, беҙ ҡайрайыҡ
Дошман йәнен ҡыйыр ҡоралды”.
10
“Башҡорттар китте һуғышҡа!” –
Шайморатов ораны.
Дошмандарға төбәлгәндәр
Ирек яулау ҡоралы.
Күптәр сыға алмаҫ инде
Дошман ҡорған ҡамауҙан.
Мең яҙмыштар хәл ителер,
Уҡыусылар, был яуҙа.
Автоматтар, пулеметтар,
Үлем сәсә далаға. –
Салауаттың тоҡомдары,
Уҡ үтмәһен араға!
Генералдың оранынан
Яуға оса батырҙар. –
Урал ҡоросо – егеттәр
Ҡуласаны ватырҙар!
Генералдың һүҙҙәрҙе бит
Ҡаты фарман һәр кемгә.
Ирек эҙләп сапты улар,
Һынау ташлап үлемгә.
11
Танкылары, дошман самолеты
Шайморатов йәнен күҙләне.
Дошман снарядтары бер-бер артлы
Генералға үлем эҙләне.
Миңлеғәле ҡулындағы ҡылыс
Ҡан дошманға үсен ҡайтара.
Башҡорт атлылары ҡандар кисеп,
Азатлыҡҡа табан юл яра.
Шайморатов менгән арғымаҡтың
Аҡ күбеккә батҡан арҡаһы.
Батыр ирҙең инде яу башынан
Ҡанһыраған янбаш яраһы.
Тағы ярсыҡ тәнен телеп уҙҙы
Арғымаҡтан батыр ҡоланы.
Тик ҡулынан ҡылыс төшөрмәне
Ҡурҡыу белмәҫ башҡорт уланы
Эргәһендә снаряд шартлағанын
Аңламай ҙа, бәлки, ҡалғандыр.
Батыр улдың һуңғы һулыштарын
Күрҙе бары үлеп ҡалғандар.
Күрҙе бары уның арғымағы,
Ғәрәсәтте бергә кисергән.
Шайморатов һөйөп мундаларын
Күпме йылға һыуын эсергән.
12
“Йәнем тәнде ташлап сыҡты инде,
Һыҙланыу юҡ... миңә яу тынды.
Ғәрәсәттәр йырып алға барған
Ниҙәр көтә минең халҡымды?
Күп егеттәр ҡулса йырып сыҡты.
Байтаҡтары минең янымда.
Уң яғымдан сафҡа теҙелгәндәр.
Йәнен биреп һуңғы яуында.
Иле өсөн ҡорбан булды йәштәр,
Йәштәштәрем минең, ағайҙар.
Улар мәңге һалдат булып ҡалыр, –
Уралына ҡайта алмайҙар.
Тол ҡатындар илар ҡайғыһынан
Йөрәккәйе ҡанар әсәнең.
Миңә яҙмыш яулы тормош яҙған, –
Баҡыйлыҡҡа бөгөн күсәмен.
Ярты йәнем һеҙҙең менән ҡала
Минең яугир, батыр башҡортом.
Ирек яулап илгә ҡайтығыҙ һеҙ,
Ҡаршы алһын Урал – баш йортом.
13
Февраль төнө йотто яҡтылыҡты,
Ҡулса йырып сыҡты бик күптәр.
Генералдың тәне киң далала
Ятып ҡалды, ҡыҙҙар, егеттәр.
Ике фашист атҡа яҡынланы,
Шайморатов атын тотмаға,
Дошмандарға тик һин әсир булма,
Ҡар ярып сап, толпар, туҡтама!
14
Аттар бышҡыралар... шомло тынлыҡ,
Усаҡтарҙың баҙлай ҡуҙҙары.
Анау айғыр, бәлки, беҙҙең Кайҙыр,
Үлән эҙләп ҡарҙы туҙҙырған.
Фашистарҙы хатта ат та таный,
Баш бирмәйсә сапҡан ҡороҡҡа.
Арҡан бөргән немец һалдатын ул
Һөйрәп алып килгән ҡойроҡҡа.
Шайморатов аты... Яуҙан ҡайтты,
Тик батыры төшкән эйәрҙән.
Хатта айғыр моңһоу, аңлай төҫлө
Хужаһы юҡ бөгөн эйәргән.
15
Аҫтындағы эйәр атҡа тейәр,
Эйәре лә белмәҫ, ат белә.
(“Тәфтиләү” башҡорт халыҡ йырынан).
Мин һуғыштан ҡасып ҡайтмағанмын,
Тоғро йәнем ошо өйөргә.
Иҫән саҡта хужам оса инем,
Теҙген менән төртһә бөйөргә.
Күпме индем ҡанлы алыштарға,
Фашистарҙы тойҙом еҫенән.
Кемгә кәрәк ошо ҡан ҡойоштар,–
39
Ҡан еҫенән алйып иҫерәм.
Өйөр айғыры инем дә мин,
Йылҡылар ҙа бик йыш талашты.
Ҡандар ҡойоп еңеү яуламаныҡ,
Кешеләрем әллә һаташты?
Ҡара төндә осҡан снаряд кеүек
Йондоҙҙары күктән атыла.
Был кешеләр берен-берен һуя
Был тормошта нимә хаҡына?
Ошо ер бит иркен, тулап сабыр
Ҡолон үрсетерлек яландар.
Ҡара һөрөм бөгөн баҫып алған
Әрем еҫе аңҡыр даламды,
Бәхтәй, Бирнаҡ, иркен Ташъяр ере,
Сал ҡылғаны миңә ныҡ танһыҡ.
Ир-егеттәр менән ошо яуҙа
Беҙ бит тыныс көндәр юғалттыҡ.
Арҡамдағы эйәр артҡа тейә,
Һыбайлымды бөгөн юғалттым.
Өйөрөмә тере килеш ҡайтып,
Үҙ-үҙемде генә йыуаттым.
16
Арығандар аттар... Аҫыл ирҙәр
Баҙағандар ауыр был яуҙан.
Шайморатов вафат... Мең күңелдәр
Тапшыралар уны Хоҙайға.
– Сигенмәйҙәр беҙҙең Салауаттың
Тоҡомдары! – булды фарманың.
Йөрәктәрҙә беҙҙең йәшәйәсәк
Йәнгә ҡеүәт биргән дарманың.
Яу бөткәнсе киң офоҡто ярыр
Дивизияның яңы ораны.
– Шайморатовсылар алға! – тиеп
Дунай, Висла, Эльба яңғыраны.
17
Уҡыусылар, һеҙгә әйткән инем,
Ҡулдарымда минең бер ҡағыҙ,
Ғүмерлеккә иҫләп ҡалырлыҡҡа
Иғтибарлап ҡына тыңлағыҙ.
Ил башлығы оло ҡарар ҡылған,
Шайморатов – Рәсәй Геройы!
Күптән көткән хаҡлыҡ тантанаһы,
Милләтемдең берҙәм был уйы.
Ә ни өсөн, ағай, бирелмәгән
СССР-ҙа уға ҙур исем?
Аҫыл затты ҙурлау кәрәклеген
Һуңлап аңлай ниңә күп кеше?
18
Һуңлап килә ошо донъяларҙа
Ҡай саҡ беҙҙә рәсми танылыу.
Күп осраҡта кеше үлгәс кенә
Башлана бит уға табыныу.
Шайморатов, һинең яҙмыш хәтәр,
Заманыңа хас бит ғүмерең!
Күңелемдә һиңә һәйкәл ҡоям,
Аңлар кәрәк хәтер ҡәҙерен.
Шайморатов була алмай бер кем,
Яҙмышыбыҙ күктә ярала.
Яҡшы дан да, яман ат та беҙҙең
Килер быуындарға тарала.
Исем бирмәй күпме этләттеләр,
Буденыйҙың һүҙе үтмәне.
СССР һинең киңлектәрҙә
Шайморатов даны бөтмәне.
Халыҡ хаты оҙаҡ йылдар ятты
Бейек диуарҙарҙа ҡаралмай.
Рәсми ҡағыҙ беҙгә мөһимме һуң?
Үлгәндәр бит быны һорамай.
Һин халыҡҡа кәрәк, Шайморатов,
Булһын, әйҙә, рәсми бер ҡағыҙ!
Ир аҫылы ҡылған батырлыҡты
Мәңге хәтер итеп һаҡлағыҙ!
Оло дәүләт күптән юҡҡа сыҡты,
Шайморатов – Рәсәй Геройы!
Һин – башҡорттоң батыр бер тоҡомо,
Шанлы һинең уҙған яу юлың.
Луганскиҙа изге хәтер йәшәй,
Ватанымдың аҫыл улының.
Батыр улын һәр саҡ данлап торған
Йөрәктәрҙә йәшәй бер йыры.
“Утта янмай һыуҙа батмай
Һай, батыр ҙа ир ине!”.
19
Дәрес тамам, баһам булды
Мин күрмәгән заманға.
Йөрәгемә тынғы тапмай,
Уйлап киләм һаман да.
Заманалар йәлләмәйҙәр,
Көслө итә бары рух.
Һәр кешене йөрөтә лә
Ерҙә яҙмыш һәм ырыҫ.
Зәңгәр күктә һының кеүек
Аҡ болоттар гиҙәләр.
Шайморатов, ошо дәрес
Йөрәгемде телә лә.
Аңым һине ишеткәндәй,
Ил уланы, генерал.
Герой булып ҡайтырыңды
Көттө халҡың, сал Урал.
Утта янмаҫ, һыуҙа батмаҫ,
Шайморатов генерал!
20
“Мин халҡымдың күптән йөрәгендә,
Миңә дан да, ҡан да кәрәкмәй.
Тыуған ергә, һеҙгә һөйөү генә
Йәшәй минең ярһыу йөрәктә.
Ябайыраҡ булыр кәрәк ерҙә!
Тормош ерҙә бары таң ғына.
Был донъяның һәр иртәһе ғәзиз
Беҙ – кешеләр – Ерҙә саң ғына.
Әгәр һеҙгә мин кәрәкмен икән
Мин һәйкәл дә булып танылам!
Ошо Ерҙә бары һеҙ йәшәгеҙ,
Эҙләгәнгә бәхет табыла”.
21
Аҡ болоттар күктә таралалар,
Ваҡыт елә беҙҙән һорамай.
Ғүмер уҙа, ана далабыҙҙа
Ярһыу Кайҙай айғыр юрғалай.
Офоҡ – зәңгәр, ҡояш шундай сағыу,
Ҡамылдарҙа уйнай ҡолондар.
Зөмрәт йәшел үләндәргә тулыр
Иртәгәһен ошо болондар.
Читайте нас: