МӘСЕТ (повесть. 1-се өлөш)

   Иштуған ҡарт олоғайған көнөндә үҙенән һуң яҡты эҙ, яҡшы һүҙ, күҙгә эләгерҙ-әй ҡомартҡы ҡалдырырға ниәтләп, тыуған, ғүмер кисергән ауылында үҙ иҫәбенә мәсет төҙөргә ҡарар итте, ҡырҡа ҡарар итте. Ҡартайған көндәрендә мөлкәт, бол инселәрлек балалары булмағас, нимәгә беҙгә, биҙәүҙәргә былар, шуға йыйғанды, төйнәнгәнде изге маҡсатта ҡулланып ҡалырға кәрәк, тип эстән генә фекер йөрөттө лә уйындағын һүҙ араһында олоғайған көнөндә тешекмәгә ҡалған ҡарсығына еткерҙе. Тегеһе йомоҡ холҡона ярашлы ҡайтарып яуап ҡатманы, бары ҡан ҡасҡан, йоҡа ирендәрен ҡымтып, төҫһөҙ, хис сатҡыһы ҡунмаған һүрәнке ҡарашын битараф ҡиәфәттә ситкә йүнәлтеп ҡуйыу менән генә сикләнде. Йәшәй-йәшәй бындайыраҡ ым-ишараға төшөнөп, күнегеп, күнеп бөткән күптән, күренеп тора, әле уның эстән, уйынан ныҡлы ҡабул ҡылғанын Гөлнәзирәһе хупламай була. Бисә-сәсә һүҙен тыңлап, уларҙың әйткәндәрен һанлап, иҫәпкә алып өйрәнмәгән кеҙелеге, кирелеге еңде һуңғы сиктә, шуға, уйымды асҡас ошоноһо ла баштан ашҡан, тип өнһөҙ киреләнеүгә иҫе лә китмәне, ҡылъяйманы ла, хәлбүки эште ҡыҙыу, ҡыҫҡа тотто, оҙон-оҙаҡҡа һуҙмай яңы урында ер бирелгәнлеге хаҡында хакимиәттән рәсми рөхсәт ҡағыҙын алғас та үҙҙәренә өй һалырға тип ҡырҙа, диләнкәлә әҙерләгән, шыңғырап торған ҡарағай бураны тиҙ арала элекке мәсет түңендә  күтәрергә итте. Иҙән-түбәлеккә тигән төрлө ҡалынлыҡтағы таҡталар ҙа әллә ҡасан шифер ҡыйыҡлы лапаҫ аҫтына киптерергә тип өйөп һалынған. Башлағанын бер аҙ яйға һалһа һайғау тартып ваҡытлыса кәртәләп алынған ихата эсенә усаҡлыҡҡа тигән уҫаҡ бураһын да килтереп ултыртыр. Быныһы инде ыҡсым ҡунаҡхана ролен үтәр. Ошо изге теләге бойомға аша ҡалһа күҙ терәп килерлек, ҡаршы сығып атын бәйләрлек тә яҡындары ҡалмаған ауылдаштары тура бында ҡайтып төшә алалар – мәрхүм туғандарға, элек күҙ күргән, хәҙер әхирәткә күскән әрүахтарға аят бағышлатып хәйер-саҙаҡа һалам тиһәң мәсет эргәлә генә, болдорға сыҡһаң ауыл ус төбөндәгеләй асыҡ күренә, алыҫҡа йәйерәгән тыуған төбәктең тәбиғәте бар хозурлығында балҡый, күҙ күреме ерҙә, тау аҫтында Һаҡмар бормаланып ағып ята; һулаҡай яҡта күктәргә олғашҡан Аҡтау ҡаяһы, уң ҡулда ярҙарында тирәктәр теҙелеп үҫкән, һыу юлын ике яҡлап талдар ҡайыған Ҡаулан кисеүе, ауыл яғындараҡ балан, муйыл ҡыуаҡлыҡтары уратып ҡайыған Баланлы Үҙәк, битләүен башлыса селек, тубылғы, ноҡот, ара-тирә сейә һәрпенделәре япҡан Сейәле Түң. Дөйөмләштереп әйткәндә һағыныуҙы, йән болоҡһоуын баҫыр биләмәгә әйләнер ошо ҡалҡыулыҡ!

     Әүәле бынау урында, текә ярға тартым ҡашлаҡтың ҡырлауындараҡ ине ауыл мәсете. Иҫ белгәнендә ул заманда дингә ҡаршы уларҙа ғына түгел, тотош ил буйынса киң көрәш йәйелдерелеүҙең кире эҙемтәһе булараҡ ҡарағастан һалынған алты мөйөшлө йорт та дөйөм иғтибар, тейеш хәстәрҙән яҙғанлыҡтан етемһерәп ташландыҡ хәлгә ҡалғайны. Шунан бураның ныҡлығын, ҡаҡшамағанлығын иҫәпкә алып тәҙрә рамдарын яңыларына алыштырып, һипләп, ян-тирәһендәге баһыуҙарын яңырттылар ҙа бинаны ауыл советының ҡулланылыуҙан, әйләнештән сыҡҡан документтары һаҡланған архив келәтенә әүерелдерҙеләр, ары бейек итеп ашлыҡ бураһы һуғылған колхоздың иген һаҡлағысына ҡалдырҙылар, ул егет ҡорона ингәндә манара ҡырлауына ҡыҙыл әләм сығарып ҡатып клуб иттеләр, әммә ләкин ауыл ҡарттарының ҡәтғи талабын иҫәпкә алып уның ярым айлы манараһына, эстәге мөнбәргә оронорға ҡыйманылар. Мәктәп янында блоктарҙан яңы клуб ҡоршағайнылар, мәсеттең бер кемгә, һис нимәгә хәжәте ҡалманы, һуңғы сиктә ишегенә ат башындай йоҙаҡ элделәр, тәҙрәләренә арҡыс-торҡос таҡталар ҡаттылар. Һуңғараҡ ташландыҡ харабаны ауылда пожарник вазифаһын башҡарған, әммә кисекмәҫтән янғын һүндерергә кәрәккәндә ҡулында көрәк-ломдан башҡа ҡорамалы булмаған Яндырай Абдулла һатып алып, төҙөкләндереп, һипләп мәшәҡәтләнмәй генә ғаиләһенә морон төртөр торлаҡ итте. Абдулла йорто янына ҡыйығы арыш һаламы менән ябылған лапаҫҡа оҡшатып уҫаҡ-ҡайын ағастары остарынан шыҡһыҙ ғына итеп мал аҙбарын әтмәләне, кешелә тән керен ҡалдырып күнеккәнлектән мунса эшләп йыуынырға елкәһе етмәне. Ғаилә ағзалары иһә, атап әйткәндә ҡатыны Мөфәзә менән берҙән-бер улы Кәбир боҫоп хәжәтләнер урын таба алмағанлыҡтан мал аҙбарына, йорттоң ян-тирәһенә сүгеп бысраттылар. Абдулла үҙе иһә манараны каланчалай күреп иртәле-кисле шунда күтәрелә лә янғын һағы хеҙмәткәре булараҡ “кәзә тояғы” итеп әүәләнгән махоркаһын ҡара мунсалай борхотоп тирә-яҡты күҙәтә, ҡабаланмай, оҙаҡ тексәйеп күҙәтә. Көндәр, айҙар ағымында башҡарған түләүле, үҙе әйтмешләй тотош мир өсөн кәрәкле хеҙмәте шунан ғибәрәт. Абдуллаға ҡағылышлы бер ҡыҙыҡ ваҡиғаны лаҡап итеп һөйләп сығарҙылар бер осор. Итек ҡуңысынан ары китмәгән малай тыны быуылып йүгереп килеп етә быға: “Ағай, йортобоҙ соланына ут ҡапты, атайым тиҙ генә килеп етергә ҡушты!” Сей иренсәк, ғәмһеҙ фиғелле пожарник былай тип яуаплаған, йәнәһе лә: “Хәҙер малға бесән һалып, еңгәйең өлгөрткән сәйҙе эсеп бер аҙ ял иткәндән һуң мотлаҡ барып етермен, әлегә үҙегеҙ генә һүндерә тороғоҙ!” Ялҡаулыҡ, хаяһыҙлыҡ хөкөм һөргән ерҙән ҡот та, бәрәкәт тә ҡаса ғәҙәттә. Шулай итеп ҡасандыр изге иҫәпләнгән түң әшәкелек ояһына әйләнде, ә манара каланча кимәленә төштө.

  Берҙе бишкә түкмәстереп һөйләүгә әүәҫ шапыран фиғелле йорт хужаһы ҡорған нигеҙендә мандып оҙаҡ йәшәй алманы, яман сирҙән яфаланған ҡатыны оҙаҡ ҡына түшәгендә ятып үлеп китте, күҙ терәп көткән малайын Афған яуынан ҡурғаш таб-утҡа һалып ҡайтарҙылар, үҙе олоғайған көнөндә ҡайғынан эскегә һабышып ҡараусыһыҙ ҡалды ла ишеге алдында тегәнәк, кесерткән япҡан аҡ таш  эргәһенә ятып берәҙәк эттәй йән бирҙе. Өйө тирәһендә, манара башында, урам араһында күренмәгәс, эҙләү һалып өсөнсө көнгә генә табып алдылар, тын алғыһыҙ эҫе йәйге селләлә мәйет еҫләнергә лә өлгөргәйне. Үҙҙәрендә генә түгел, тирә-яҡ ауылдарҙа ла дини ғәмәлдәрҙе белеп атҡарырлыҡ мулла булмағанлыҡтан, күршеләре кәфенлек индереп, шулай тейеш булғанға хәйер өләшеп йыназаһыҙ-ниһеҙ генә ерләнеләр Абдулланы. Ерләнеләр ҙә уны тиҙ арала оноттолар, әйтерһең дә ул был ерҙә йәшәмәгән, әйтерһең дә ул осраҡлы ел, күктән тиҙ арала осоп үткән үткенсе болот киҫәге булған бары. Теге йорт ауыл ситендә тора; ҡул эштәренә һумалтыр Абдулла мәлендә тырышлыҡ һалмағанлыҡтан ваҡыт үтеү менән элекке мәсет, хәҙер эйәһеҙ торлаҡ бигерәк ҡарауһыҙға ҡалып күҙ алдында туҙа, емерелә башланы. Ошондай хәлдә лә төп өлөш – бура замана ел-ямғырына бирешмәй әле, шыпа ла бирешмәй. Эш башларға йыйынғас башта шуны ҡулланырға иткәйне лә, тартынды, кеше өлөшөнә ингеһе килмәне, әлеге мәлдә тәғәйен хужаһы булмаһа ла ул уның тир түгеп тапҡан хәләл мөлкәте түгел бит, йәнә иҫкегә бәйләнеп, йәбешеп иҫең киткәнсе, баштан уҡ яңыға тотоноуың хәйерле. Шулай итеп яңыны төҙөргә ҡарар итте, мәгәр Абдулланың аяныслы яҙмышын ҡабатлағыһы килмәгәнлектән иҫке мәсеткә ҡағылыу ғына түгел, уны яңынан һүтеп-ҡороп урынынан ҡуҙғатырға ҡыйманы - һурылып сыҡҡан нигеҙ таштарын ҡабаттан тыҡшырып тығып, ҡыйығын артыҡ аҡса сарыф итмәй генә шифер менән көпләп, тәҙрәләргә быялалап рамдар батырыу менән генә сикләнде. Ошо килеш тә оҙаҡ торор әле яр ҡырына терәлгән мәсет, оҙаҡ. Түңдә урын етерлек, яңыһын ауыл яғына тартыбыраҡ эшләр, айырып кәртәләп алыр.

     Ҡырҙан трактор тағылмаһына тейәп ҡайтарылған бураһын йоманан һуң ир-ат, егет-елән йыйылышып сығып күтәрешкәйне, эштең ауырын ауҙарырға, ырыған өрлөктәрҙе арҡандар ярҙамында юғарыға  мендереп һалыуҙа, уларға ҡыйыҡ асам-айҙарын йәтешләп ҡалҡытыуҙа ҡулдары буштар ярҙам итте, инде килеп ҡалған ваҡ-төйәген ҡабаланмай ғына үҙе урын-еренә еткерергә тырыша. Яңғыҙы аулаҡта эшләп өйрәнгәс күмәк хеҙмәтте, шаулы өмәләрҙе өнәп еткермәй: ҡырҡ ата бала-һы алып-һуғып, ат өркөтә лә ҡомға һеңгән тамсылай ҡайҙалыр юҡҡа ла сыға. Аҙ-аҡтан йөрө инде, ҡыйшайған-салшайғанды төҙәтеп. Ә былай үҙ яйыңа, самаңа, мөмкинлегеңә ҡарап ҡымғырлауы рәхәт, ерле-юҡта күҙгә төртөлмәйҙәр, аяҡтарға сыбалып ҡамасауламайҙар. Ваҡ-төйәге ҡалды, тиһә лә мәсеттең манараһына тотонорға йөрьәт итмәй әлегә, элгәре бындай айырым оҫталыҡ талап иткән нимәне бер тапҡыр ҙа башҡарып ҡарамағас ҡайһы ерҙән тотоп башларға белмәй аптырана, өҫтәүенә ян-тирәһен килештереп көпләп, үрелеп ҡарағанда кәпәс төш-өр юғарылыҡҡа ярым айҙы мендереп урынлаштырыу яңғыҙ кешенең ҡулынан килер шөғөлмө?! Һүҙ ҙә юҡ, ауыл биләмәһе башлығының тел ярҙамы менән ситтән эҙләп табып манара ҡалҡытыу нескәлектәрен белгән оҫталарҙы саҡыртыр, тик улар ни хаҡҡа яллана бит әле, уныһы айырым мәсьәлә. Ярар, әлегә ҡулымдан килгәнен бөтөрә торайым, ҡалғаны аҙаҡтан, эш барышында күренер, асыҡланыр, юлға һалыныр, тип тынысландырҙы үҙен. Шулай ҙа һәр нимәнең үҙ яйы, үҙ рәте – ҡыйыҡтың ҡап уртаһына манара ултыртыр ергә йорттоң эс яғынан, бер яҡ ҡырҙан, баҫҡыслап менер өсөн уйып, ишек яңаҡтары һуғып урын ҡалдырыр, кипкән ҡарағас һуйындыларын бейеклеккә ярашлы самалап ҡырҡып әҙерләр. Төҙөлөштә ҡарағасҡа тиңләшер ағасты тапмаҫһың, тәғәйен еренә урынлаштырып ҡатһаң – кипкән хәлдә лә ек ҡалдырып ҡалтаймай, ҡуйған урынында ныҡ тора.

    Көтөүҙе ҡыуып, кәртә-ҡура тирәһендәге мәшәҡәттәрен теүәлләй ҙә иртәнге сәй-ен ҡабалан, ашыҡ-бошоҡ эскәндән һуң кәрәк-ярағын алып, елтәңләтә баҫып төҙөлөш барған ергә йүнәлә. Көн оҙоно шунда мөштөрҙәй, ҡайһы саҡ шөғөлөнә әүрәп онотолоп китһә ашау-эсеүгә лә ҡайтып әйләнмәй. Ул саҡта инде ашантыһын яулығына бөрөп тотоп янына күләгәләй ҡымғырлап ҡарсығы килә. Була бит үҙенең барлығын белдермәгән, һиҙҙермәгән, юҡтан яралған, юҡҡа терәлгән әҙәм балаһы?!

       Үпкәләгәндәй итеп ҡараштарын йәшереп, бер-береһенә һырттарын ҡуйып һерәйәләр, өнһөҙ-һүҙһеҙ һерәйәләр. Килтерелгән ризыҡты ҡабаланмай ғына ҡабып сепсенә башлай, ә Гөлнәзирәһе өнһөҙ-һүҙһеҙ уныһын-быныһын сиратлап алдына шылдыра. Ҡуйһаңсы, әллә был өнһөҙ ҡарасҡы телен йотҡанмы? Берәй сәбәбен, йә берәй йомошон табып, юҡ тигәндә ауыл яңылығын яңыртып өндәшһә, һүҙ ҡушһа ни була инде! Улай тиһәң, уның да әйтере ҡалмаған, элеккене, үткәнде хәтерләгеһе килмәй, көндәлеге яңылыҡ түгел, бөтәһе күҙ алдында. Йәш саҡтан уҡ йәндәре, тәндәре берегеп, әңгәмә-хәбәрҙәре ялғанып барманы шул. Әүәле ылғый ирешәләр-талашалар, битәрләшәләр, шайма-шай йөҙ йыртып һуғышалар ине, ә хәҙер ҡартайған көндәрендә яттарға көнләшерлектәре, тапҡандарын бүлешерлек-тәре ҡалманы, шуға хәүеф-хәтәрҙән ҡабырсағына йәшеренеп боҫҡан ҡусҡарҙай эс-тәренә йомолдолар. Тәғәмен тамамлағас хуш ҡылып биттәрен һыпыра ла ашыҡмай ғына урынынан тороп эш барған ергә йүнәлә, ә ҡарсығы инде ҡалған ризыҡты, һауыт-һабаны ашаулыҡ итеп йәйгән яулығына ҡабаттан бөрөп тотоп ҡайтыр яҡҡа ҡарай тәнтерәкләй. Үпкәләгәндәй арты менән баҫып торһа ла Гөлнәзирәһенең яйлап алыҫая барыуын һиҙә, бер аҙҙан бөтөнләй күҙҙән юғалыуын тоя.

  Бөгөн эшенең рәт-сүрәте күренмәне нишләптер, ҡулы балта-бысҡыға тартманы. Шуғалырмы бик йыш ҡына ишек алдындағы ер ҡыртышын йыртып сығып иҫке мәсет янындараҡ ятҡан, булыр-булмаҫ бесән күтәремеләй ҡалҡып күренгән йомро аҡ таш өҫтөнә барып ултыра ла ҡаҡ һөйәк сираҡлы тубыҡтарына терһәкләнеп, нуры ҡайтҡан күҙҙәрен алыҫҡа, офоҡтағы тау киртләстәренә төбәп оҙон-оҙаҡ хәтирәләргә бирелә. Бүкәндәй сысайған таш өҫтөнә ҡолап төшөп бынан бик күп йылдар элек яҡын дуҫы ҡазаланғайны, шунан ошо ергә ятып араҡыға янған Абдулла кәкерәйеп ҡатҡайны. Эшкә тотонорға ниәтләгәс тә әле күтәреләсәк бураның бер мөйөшөнә тап килеп ҡамасаулаған ошо нәмәне алып ырғытырға теләп ян-тирәһен тәрән итеп көрәк менән ҡаҙып, лом менән соҡоп оҙаҡ аҙапланды, ҡасандыр тимерлектән урлап алып ҡайтҡан дәү сүкеш менән йән көскә киҙәнеп һуғып ватып маташты, тегеһе “ыһ” та итмәне, ҡаҙнаһына һеңгән аҙау тештәй ныҡ ине таш, булмышы ер ҡуйынына тәрән һеңеп батҡайны, шуға саҡ ҡына ҡымғырлау түгел, ҡымшанманы ла, йөҙөнә бәрелеп кире ҡаҡлыҡҡан дәү сүкештең йөҙө йәмшәйеп, сирылып бөттө, һуңғы сиктә йыуан һап ҡап уртанан ярылып сыҡты, ә бының исмаһам бармаҡ бителәй бер өлөшө кителһәсе, юҡ, әйтерһең дә утта сыныҡтырылған суйындан ҡойолған. Һуҡҡан һайын ҡаршылашып асыуланғандай уттарын балҡытып ала теге таш, ул да яуапһыҙ ҡалмай, эсенән ҡаты һүгенеп бер үк һүҙҙәрҙе ҡабатлай: “Ҡырсынташҡа ҡалдырып онтайым мин һине, юҡ, ҡом итәм, туҙанға ҡалдырам!” Маташып-маташып та ҡулынан килмәгәс ҡорамалдарын бер яҡ ситкә атып-бәреп ҡаршы урамда йәшәгән ҡорҙашы Хәлфетдиндең төпсөк улы Рәмилде сүмесле, эттергесле тракторы менән саҡыртып ҡараны. Ҡатырылған цементтай дыңғырҙап ятҡан ҡаты ҡатламды тырнап һоҫа алмаған сүместең ҡорос тештәре һынып сыҡты, эттергескә бәрелгән һайын осҡондарын сәскән сусаҡ ҡара төтөн сығарып көсәнгән тракторҙы бар тип тә белмәне. “Ни етте шуның менән булашып күҙ терәп торған техникамдан яҙырға штули!” Һирәк тештәре араһынан серт иттереп төкөргән Рәмил башҡаса саҡырып йонсотма, тигәндәй елтәңләп барып тракторына ултырып, кабина ишеген шартлата ябып китте лә барҙы. Йәне көйгәнлектән, үртәлгәнлектән көйәнтәләй бөгөлгән ломы, һабы ярыҡ сүкеше яғына нәфрәтле ҡарашын атып ласылдатҡансы төкөрҙө лә тамағын ярып лауылданы: “Ҡара ҡаҙандан ары китмәгән бер ташты онтай алмасы, дасадны!” Нисәмә йыл күҙәтә йөрөп шуны күҙаллай - был таш киҫәге ниндәйҙер ҡөҙрәткә, юғарынан килгән илаһи көскә эйә нишан. Ары ни ҡылһын инде, нигеҙ билдәләгәндә лә ниргәне бер яҡҡа тартыңҡырап ҡорорға мәжбүр булды. Әле лә боҙ киҫәгеләй өшәндергес тыныуын бәреп, биленә һуғып, тәнен дерелдәткән таштан шылып ултырырға ашыҡмай урынында суҡая бирҙе. Ер ҡуйынынан килгән һалҡындан ойоған булмышы, зиһене уяна, башында мыжғышҡан иҫтәлектәре епкә теҙелгән сәйләндәй ниндәйҙер мәғәнәүи тәртипкә киләләр төҫлө.

   Ниәтләгәненә тотонорҙан алда күңеленә шикләнеүгә, икеләнеүгә тартым хис ин-еп оялағайны, хәҙер шул икеләнеүле шөбһәһе үҫкәндән-үҫә барып йәненә тынғы-лыҡ бирмәй, салғы йөҙөн иҙеп төйгән тапауыстай өҙлөкһөҙ мейеһен сүкей. Мәсет төҙөр кимәле бармы, изге ғәмәл атҡарырға лайыҡмы ул? Ошо һорауҙы ҡат-ҡат үҙ-енә үҙе бирә лә яуап таба алмай ҡаңғыра. Йәнә, уны бит йәш сағында Динһеҙ Иш-туған тип тә йөрөттөләр, бәғзеләр елғыуар, тотанаҡһыҙ алкаш, зимагур, тип тә еб-әргеләйҙәр ине ҡайһы саҡ. Шулай булмай тағы, бит-йөҙө ҡатын-ҡыҙ иғтибарын йәлеп итерлек ылыҡтырғыс ҡына булһа ла тотош тышҡы ҡиәфәте юлбаҫарҙарҙы-ҡынан артыҡ булмаһа һис тә кәм түгел; мыҡты буй-һын, көслө, көҙрөй елкәгә ул-тырған тумалаҡ баш, текә маңлай, тоташып тиерлек үҫкән яҫы, тура ҡаштар аҫты-нан уҫал ҡараған ҡыҫығыраҡ күҙҙәр, тулы биттәрҙе бергә тоташтырған йәмшек та-нау, дүрткелләнеп күренгән эйәк, ҡалын иренле ауыҙында иһә һәр саҡ тәмәке тө-тәй, үҙе ылғый һуҡмыш йә ҡыҙмаса, башҡалар менән аралашыуы ла килделе-кит-теле, эткеле-төрткөлө. Йылдар үтеү менән булмышына айырылмаҫлыҡ кимәлдә йәбешкән “динһеҙ” ҡушаматын яйлап-яйлап оноттолар. Аңлашыла, шыҡһыҙ ат-аманы таҡҡан оло быуын сиратлап баҡыйлыҡҡа күсеп бөтөп бара, ә пәрей туйы ҡоторған осорҙа йәшәгәндәр имаҡлыҡты имандан алғараҡ ҡуялар, аҡсаға, матди байлыҡҡа Хоҙай Тәғәләнең үҙенә табынғандай табыналар. Хәҙер уны йәш-елкен-сәк Иштуған олатай, тип ололай, бармаҡ менән генә һанарлыҡ ҡалған тиң-тошо Иштуған, йә Иштуған ҡарт тип өндәшә, түрә-зыялы берәй рәсми, тантаналы сар-ала кәйефе килгәндә, хөрмәт, ихтирам йөҙөнән хәтерҙән юйыла барған атаһын иҫкә төшөрөп Иштуған Ишмөхәмәтович, тип мөрәжәғәт итеп ебәргеләй, тик таҙ бөтһә лә табыты ҡала, ҡапҡаға яғылған дегеттәй йәнен таплаған ҡушаматы барыбер тынғылыҡ бирмәй, башҡалар онотһа ла мин бындамын әле, тигәндәй унда-бында бер булһа ла күңел төбөн әрнетеп-әрнетеп, семетеп-семетеп ала. Йәшәйештә динһеҙҙәрҙең күплеген, фанилыҡта гөнаһһыҙҙарҙың, фәрештәләй сафтарҙың булмағанлығын да белә. Хаталарын мәлендә танып тәүбәгә килгәнде, хаҡ юлға баҫҡанды Тәңре лә хуплай, кисерә тиҙәр, әммә ләкин ҡылынғандың юйылмаҫтайҙары, онотолмай торғандары ла осраштырғылай…

 

                                                                    2

    Бар донъяны шаулатып, үҙе әйтмешләй дыу теттереп көн итте, йәш, дәртле са-ғында. Урта мәктәпте, бер класта ике йыл ултырып ҡалмаһа ла этеп-төртөп там-амлағандан һуң Армия сафында, алыҫ көнсығышта, һалҡын Сахалин тарафтары-нда хеҙмәт итте лә ҡайтҡас Юлдыбай ауылындағы профтехучилищыла механиза-торҙар курсында йыл ярым самаһы уҡып үҙҙәрендәге, совхоз бүлексәһендәге ҡа-ҡшауы еткән, аҙым һайын ремонт талап иткән Т-75 маркалы сылбырлы тракторға ултырҙы, тик хеҙмәткә, бил бөгөүгә барымы булмағанлыҡтан ауыр эшкә шыпа ла ғына ылығып барманы. Яратмаған, күңел тартмаған эш менән шөғөлләнеү – ғазап майҙанына язаланыуға дусар ителеп барыуға оҡшаш. Ус яларлыҡ ҡына аҡсаға көн оҙоно рычагтар тартып көсәнергә, ҡышын-йәйен мазутта батып, йүнәтәм, тип иҫ-ке техниканың аҫтында ятып этләнергә, осаһын өшөтөргә теләмәне, балтаһын ал-ды ла күрше-тирә ауылдарҙағыларға ялланып оҫталыҡ шөғөлө менән булаша ба-шланы. “Атанан күргән уҡ юнған”, тигәндәй, уға ағас эшкәртеүгә һәләт, ынтылыш тоҡомдан күскәйне, ҡартатаһы тирә-йүндә таныулы балта оҫтаһы булған, атаһы ла бысыу-йышыуға хирес, тырыш кеше ине, бирелгән заказдарға ярашлы һырлап артлы ултырғыстар, лакка ҡатырылған бүкәндәр, семәрләп, маҡбалланған бирнә һандыҡтары, ҡапҡастары быялаланған, артҡы яҡтары көҙгөләнгән шкафтар, тәс-әйҙәй күркәм сәңгелдәктәр, ыҡсым балалар өҫтәлдәре әтмәләп һатты заманында. Һәр кем күңеленә ятҡаны менән йүнен күрә, тамаҡ туйҙыра, тип һылтауланы берәмтәләп, теүәлләп ауылдар ҡыҙырыуын. Яйын яйлап, ашыҡмай ғына шиферҙән, йә ҡалайҙан йорт ҡыйыҡлаһаң, иҙән һалһаң, өрлөктө ырып, ек ҡалдырмай түбә таҡтаһын теҙһәң, бураны уйып тәҙрә яңаҡтары ултыртһаң, асылмалы ҡапҡастар ҡуйып уларҙы семәрләп ебәрһәң, рамдар эшләп быялалаһаң, килешелгән, алдан беселгән хаҡты услап тоттора ла ҡуялар, ә бит бүлексәлә тракторсы булғанында былай ҙа түбән генә эш хаҡынан ҡутараһынан килем налогын тотоп ҡалып аптыраталар ине. Ирекле, үҙаллы хеҙмәттә йөрөгәс ни ҡайт та, әйҙә, ирәүәнләп ял ит, тиңдәштәреңде йыйып табын ҡор, көн һайын иртән эшкә сығырға мәжбүр итеүсе, һәр аҙымыңды тикшереүсе, күҙәтеүсе, иҫкәрмә яһап мыжыусы юҡ. Ауыл Советына саҡыртып рәйес менән бүлексә управляющийы бер нисә тапҡыр тракторға ултыртырға тырыштылар тыр-ышыуын, иллә тиҫкәре үгеҙҙәй ышаһыҙ егеттең ыжламай аяҡ терәп ҡаршы тороуын күргәс, киләсәктә, кәрәккәндә төрлө йомоштарға йәлеп ителәсәге хаҡында киҫәтеп, ауылға бәйләп тотоу маҡсатында хеҙмәт кенәгәһен тартып алып яңынан бүлексәнең штатына төрлө хеҙмәт башҡарыусы булараҡ кереттеләр ҙә сетерекле мәсьәләне тамамлағанға иҫәпләнеләр. Бик ҡулай ҡарар уның өсөн, сөнки ярты ауылдың ир-аты күҙгә эләгерҙәй, файҙа килтерерҙәй эш ҡыйратмаһа ла совхоз бүлексәһендә иҫәпләнә, ваҡ-төйәк мәшәҡәт көн һайын табылып тормағанлыҡтан тегеләр төш ауғансы кәнсә алдындағы ултырғыста ауылдың һуңғы яңылыҡтарын ҡайта-ҡайта сәйнәп тәмәке борхоталар ҙа төштән һуң инде өйҙәренә таралалар, бәғзе аҡсалылары кеҫәләре төбөндә сылтыраған тиндәрҙе бергә ҡушып араҡылы, шау-шыулы, ҡайһы саҡ ыҙғыш-талашлы табын ойошторалар. Йылдар ағышында игеҙәктәрҙәй ҡабатлана килгән ошондай йәшәү рәүеше, маҙаһыҙ тереклек итеү  ваҡыт үтеү менән ауыл ирҙәренең ҡылыҡ-фиғеленә һеңә. Ә хеҙмәт кенәгәһенә килгәндә бөгөн-иртән пенсияға йыйынмағас ул уға әлегә кәрәкмәй ҙә. Бүлексә штатына алыуҙары төптәнерәк уйлап ҡараһаң уның файҙаһына – исмаһам аҙмы-күпме хеҙмәт стажы барыр. Өйҙәгеләр ҙә уның елфай тормош алып барыуына ҡәнәғәтһеҙлек белдереп мыжып ҡаранылар ҡарауға, мәгәр аҙна-ун көн арауығында тракторсының ике-өс айҙа тапҡанын бер юлы көрәп алыуын күргәс шымып ҡалдылар, әйҙә, әлегә, беләгендә көс барҙа бол туплап алһын да башлы-күҙле булғас моғайын да баҫылыр, ыҡҡа килер тип өмөтләнделәр. Өҫтәүенә атаһы, Ишмөхәмәт ҡарт ныҡ биреште һуңғы йылдарҙа, ҡарыуы ҡайтты, кәртә-ҡура тирәһенә сығып ҡымғырларлыҡ та рәте ҡалманы. Ата-әсәһенең алған пенсияһы ла ташҡа үлсәйем, айыныҡы айына бөтә, осто-осҡа ялғарлыҡ түгел. Ошондай шарттарҙа кемдер ғаиләне ҡарарға, аҫрарға тейештер бит? Класташтары, тиңдәштәре өйләнеп, кейәүгә сығып бөтһә лә ғаилә ҡамытын кейергә, тормош тәртәһенә тығылырға ашыҡманы, ниңә башты мәленән алда никах боғалағына тығырға? Бала саҡтан бергә уйнап үҫкән йән дуҫы Рәүеф тә Атанғол ауылының ҡыҙына өйләнде лә ирекһеҙҙән ғәйре өйләнеү йүгәнен кейеп ауыҙлыҡланғас үкенеп бөтә алмай хәҙер, шуға һаман элекке, буйҙаҡлығы менән йәшәргә, ел ҡыуып бойондороҡһоҙ көн итергә тырыша. Ә дуҫының ҡатыны Лира бигерәк сибәр суҡынмыш: һылыу йөҙ, уйнаҡлап торған һығылмалы буй-һын, ҡыҫҡа итәкле тар күлдәктең асыҡ иҙеүен бытлыҡтырған тығыҙ, йомро түштәр, тулы, мәрмәр таштай шыма балтырҙар, итәкте хәтәр ҡалҡытҡан туптай тумалаҡ осалар, осҡон сәсеп йылтыраған һоро күҙҙәр, бүлтек ирендәр ымһындырып, ҡотортоп үҙҙәренә саҡырып ҡына торалар төҫлө. Уны тәү күргәнендә үк йәне сабырһыҙ тертләп, тулап китте, мейеһенә ҡайнар ҡан бәрҙе. Әгәр ошо, ир кәрен ҡуҙғытҡыс ҡатын уның өлөшөнә төшһә көнө-төнө түшәктән тормай ятыр ине лә бит, үкенесле, нишләп уны элгәре күрмәгәндер, тап итмәгәндер. Алтындың ҡулда саҡта ҡәҙере юҡ шул, тыу байталдай бисәһенә мөрхәтһенмәгән дуҫының сәйер ҡылығын аңлап та етмәй. Тегендә, Атанғолда ла, бында килен булып төшкәс тә һатыусы булып эшләгән шаталағыраҡ, шарҙауайыраҡ холоҡло Лира ла ауыл уртаһындағы мунсалай бәләкәй кибеткә тәмәке йә шырпы артынан һуғылғанында, кеше юҡта кинәйәле шаяртып ирәбе һүҙ ҡуша, кәүҙәһен килешле уйнаҡлатып дәртте ҡуҙғытҡыс, саҡырыулы ярһыу ҡарашын ташлағылай. Ҡыйшаңлауҙың, һырпаланыуҙың да тикмәгә түгеллеген тойомлай. Йәш ҡатын-ҡыҙҙар һынсыл булалар ғәҙәттә, күңелдәрен күрер, йәнен, тәнен ҡәнәғәтләндерерлектәрҙе әллә ҡайҙан күреп, көс-ҡарыуҙарын арауыҡ аша һиҙеп алалар. Тағы, иң ғәжәпләндергәне шул – йәш ғаилә Рәүеф бөтөрөп әҙерләгән айырым йортта апаруҡ ҡына  йәшәп тә ташланы, әммә Лираның кәүҙәһенең ауырайғаны, ҡалынайғаны күренмәй нишләптер, кейәүгә сыҡмаған, тормош ауырлыҡтары баҫмаған, ҡыҙлығынан яҙмаған йәш ҡыҙҙай еңел юрғалап йөрөй бирә. Ғәйеп кемдә, араҡыға хиресләнгән, бисәһенә битараф ирҙәме, әллә ауырға ҡалырға теләмәгән ҡатындамы, белмәҫһең. 

   Рәүефте эйәртеп, балталарын билдәренә ҡыҫтырып, бысҡыларын ҡулдарына тотоп Ишәй менән Ҡушайҙай эйәртенешеп сит тарафтарға сығып китәләр ҙә кеҫәләрен ҡалынайтып ҡайтып төшкәс бар ауылды дер һелкетеп байрам итергә тотоналар, көн дә табын, көн дә туй тигәндәй, тәүлек әйләнәһенә булмышты алйытҡан, зиһенде мәшәүләндергән, хәмер, шарап йылға булып аҡҡан эскелек. Аҡсаны иҫәпләмәй ырғытҡан һыйлаусылар балыуан, йомарт ҡыланғас әҙергә хәҙер, эргә-тирәләрендә дуҫ-иштәре, шешәләш әшнәләре лә етерлек. Аулаҡ урын табып көн оҙоно табын ҡоралар, ҡайһы саҡ – ҡара кистән таң һыҙылғансы. Илерткес, йоҡоһоҙ һаташыулы, өн менән төш буталған пәрей туйы. Ошондай мәлдәрҙә Рәүеф өйөнә ҡайтырға кәрәклекте лә онота, тәм тойоуҙан яҙған ауыҙҙарына ни эләгә шуны ейеп, һайланмайынса ҡайҙа етте шунда аунап төнәйҙәр. Бергә йоҡлауҙары ҡулай, иртәгеһен эҙләп, йәүкәләп табышыу ҙа кәрәкмәй, таң һарыһынан күнегелгән “әйенселәүгә” сығып олағалар.

        Яйын тап килтереп һорай ҡуйҙы: “Дуҫ, нишләп әле ғаиләңдән биҙәһең, ҡаса-һың, бисәң шәп күренә түгелме?” “Уның шәплеген ҡайҙан беләһең?” “Бында күр-әҙәсе булыу кәрәкмәй, бөтәһе лә күҙ алдында!” “Күҙ алдында… Күҙ алдында булмағандары аяныслыраҡ, ана шулары мине һиҫкәндерә, өркөтә…” “Аяныслыны әйтеп ебәр, әгәр сер булмаһа?” “Теле менән әйтмәһә лә күҙҙәренән күрәм, кәрәкмәйем мин Лираға, шуға ҡайтҡым килмәй… Тағы уның ҡыҙыҡһыныуҙары түшәктән ары китмәгән, бар белгәне, бар талап иткәне шул…”

        Бер көн эңер төшөү менән иҫереп алып клуб хеҙмәтен үтәгән элекке мәсеткә килделәр, йәштәр шаулы уйын-көлкөнән, ихлас күңел асҡандан һуң тотҡарланмай таралышһалар ҙа улар ҡайтырға ашыҡманы, иҫәптәре - артыҡлап күҙ-башҡа салынмай ғына бәләкәй ҡорҙа аулаҡлап табын ҡороп, гәп һатып алыу. Клуб мөдире Рауил сәхнә артындағы өкәлтәгендә наҡыҫ ҡына булһа ла һый ишараты хәстәрләне, һый тигәне лә шул ҡаты-ҡото; таҙартып киҫәктәргә ҡырҡылған башлы һуған да гәзиткә төрөлгән ит киҫәге, кәнсирле килька балығы, литрлыҡ банкала тамаҡ сылатырлыҡ ҡоҙоҡ һыуы. Аҡбур төҫөндәге буръяҡлы һыуҙы хәтерләткән бер ярты первач көмөшкөне бушатҡас, клуб мөдире ҡайҙалыр сығып юғалып торған арала, йөктәре еткән ике иҫерек юғарыға менә торған ишектең йоҙаҡ күгәнен мейес эргәһендәге стенаға эленгән тимер тәртешкәнең һабы менән ҡайырып асып баҫҡыстарҙы теүәлләп ауа-түнә шунда үрмәләнеләр, әйләнәһе билдән юғары таҡта кәртә менән ҡайыулы манараға сығып баҫтылар. Ошоғаса белмәгәндәр ҙә, күрмәгәндәр ҙә, был илаһи  бейеклектән тирә-яҡ ус төбөндәгеләй асыҡ күренә икән дә баһа. Төнгө уттарын яндырып серлелеккә сумған, йорттарында уттарын балҡытҡан Имәнлекүл ауылының киске күренешенән, картуфлыҡтарға терәлеп тиерлек ҡалҡҡан ҡара урман серлелегенән илһамланғанға ҡулдарын алға һоноп, ҡартәсәһенә оҡшатырға тырышып тәкбир әйткәндәй көйләп ебәрҙе:

                                       Аллаһу әкбәр, Аллаһу әкбәр,

                                       Әшһәдү әллә иләһә илләллаһ…

   Ысынбарлыҡтан яҙлыҡҡан мәғәнә, айыҡ аҡыл ҡасҡан ташбыҡ күҙҙәрен алартҡан лаяҡыл иҫерек Рәүеф ҡулдарын сәбәләнеп болғап ҡыҙыл буҫтауҙы күреүҙән ярһы-ған нәҫел үгеҙеләй тамаҡ төбө менән үкерҙе:

- Һин нимә бында әҙәм ышандырып аҙан тәзелдәгән мөәзиндәй әртисләнәһең, ә, свулыш?! Кто тебе дал такое право? Бик беләһең килһә, эскән килеш сүрәләр ятлау яҙыҡ иҫәпләнә, йыуылмаған ҡулға Ҡөрьән тотоу гөнаһ. Быны, дингә бирелгәнлектән түгел, прусты так әйтәм. Если на то пошло, Алла тигән, ошоғаса бер кемдең дә күҙенә күренмәгән йән, бер ҡасан булмаған һәм булмаясаҡ та! Әгәр ысынлап та бар икән, ҡайҙа у, ә, йә күрһәт? - Эт саҡырғандай ауыҙын остайтып һыҙғырып етек сәсле башын уңға-һулға борғаланы. - Эй, таварищ, Алла, бер тапҡыр ғына булһа ла күрен әле беҙгә, һин кемгә оҡшағанһың, ниндәйерәк буй-һында икәнһең? – Манара ҡашағаһына йәбешеп бәүелеп бер аҙ тора биргәс  уға ҡайырылып тексәйҙе. – Күрҙеңме, бырат, бер ярыҡтан да күренмәне, бер ерҙән дә килеп сыҡманы, ызнашит, кәнкритне юҡ. Бөттө-китте – юҡ! Ул әҙәм балаһын, йыйын аңраларҙы тәүфиҡ талаптарына ярашлы, ҡалып сиктәрендә ҡыҫып, наҙан баштарын эйҙереп тотоу өсөн уйлап сығарылған татлы алдыҡ ҡына бары, дерелдәк һауа ағымы, һағым! Ызнашит, Иштуған бырат, Алла булмағас беҙҙе ситтән күҙәтеүсе, һәр аҙымыбыҙҙы хисаплаусы фәрештәләр ҙә юҡ, теләгәнеңде эшлә, уйыңдағын ҡыл, урла, тала, йән ҡый, уйнаш ит, йөгөнөкләп тәгәрәгәнсе, ғарҡ кикергәнсе эс, гүләйт ит! Беҙҙе бер кем тыя ла, тота ла алмай, мына шу, ҡарап тор, күреп кинән, хәҙер күрһәтәм мин һи-ңә бер та-ма-ша, к-ә-ә-әм-и-ит! - Бил быуар кәртәнән аша сығырға ынтылып ярты кәүҙәһен тыш яҡҡа ҡарай һалындырҙы. Төҙөлгәндән алып ремонт төҫөн күрмәгән иҫке манара ваҡытһыҙ маҙаһыҙлауға үпкәләгәндәй ел-ямғырға бирешеп нәҙегәйгән һайғауҙарын, кибеп ныҡ һирәгәйгән таҡталарын ҡалсылдатып ауыр сыйнап ҡуйҙы. Рәүеф ҡыйыҡҡа сыҡты ла арҡан буйлап атлаған һауа гимнасылай ҡулдарын ян-яҡҡа йәйеп туҡтап ҡалды башта, шунан сағыштырмаса тигеҙлек һаҡлау торошона килгәс, ҡара, мин нисегерәк шәпмен, тигәндәй уның яғына һирпелде:

- Заруби себе на насу, бырат, күр, ныҡ баҫып торам, мине бер ниндәй араҡы, самагун, самопал да аяҡтарымдан йыға, яҙҙыра алмай!

– Рәүеф дуҫ, эсә барып һуңғы сиктә ҡыйығың киттеме, дүрәкләндеңме, миң-рәүләндеңме әллә, шаярҙыҡ, һәр мәрәкәнең, ҡыҙыҡтың да аҙағы була, етте, инде, дауай төштөк, ҡайтайыҡ! – Ара алыҫ булмағанлыҡтан ынтылып төймәләре ысҡы-ндырылған пинжәк салғыйынан эләктереп өлгөрҙө.

- Кит әле м-м-ы-ы-нан, ян-ым-дан, Иш-ш-т-у-уған, уйнаштан тыуған! Пошел, отсюда! – Ус ҡабырғаһы салғыйҙы матҡыған бармаҡтарҙы ауырттырып һуғып төшөрҙө лә буй етмәгәнерәк алыҫлыҡҡа шылды, шунан аяҡтарын алмаш-тилмәш баҫып тыпырҙатыу хәрәкәте яһап һамаҡларға тотондо:

 

                                            Эсеп ебәр һалғанын,

                                             Һорама ҡайҙан алғанын.

                                             Һораһаң ҡайҙан алғанын,

                                            Ауыл буйлап темеҫкенеп,

                                            Хәйерселәп алғаным. – Үәт, күрмәһәң күр, ишетмәһәң – ишет!

 

- Ҡайтайыҡ, тим, дауай, имен-аман саҡта ҡайтайыҡ! - Был тәүфиҡһеҙ, иманһыҙ илереүҙең тиген бөтмәҫен эске тойомлау менән һиҙенгәнгә ҡулдар-ын алға һоноп инәлә башланы, дуҫын әүрәтеп ипкә килтерергә теләп өҫтәне. – Өйҙә минең тағы ла бер ярты самагун запаста ята, һарай ҡыйығына, яңы сабылған бе-сән араһына йәшергәнмен, әйҙә, беҙгә барып шуны эсәбеҙ, шунан ҡайтып мәшәҡәтләнмәҫһең беҙҙә ҡалырһың, хуш еҫле сәскәләргә генә төрөнөп маҙырап таң аттырырбыҙ…

- Сәскәләргә күмелергә, мин бит тере, үлмәгәнмен! – Рәүеф уҫал бүлдерҙе.

- Һәр сөскөргәнгә бәйләнеп барма, йәме, һүҙ араһында ғына әйткәйнем! Иртәнсәк, торғас та яйын табып башыңды үҙем төҙәтәм!

- Һинең иҫәпкә һыйланырға башҡалар һымаҡ мин кеше көнлө хәйерсе түгелмен әлегә!

- Кем һине хәйерсегә хисаплай, яҡын кешем булараҡ ҡына әйтеүем. Вапше-то ошондай табын ҡороуҙар ялҡытты, иртәгә башты төҙәтербеҙ ҙә, иртәнән һуң шабашҡаға сығып китербеҙ, хыуатит, әйттем дәһә, һәр нимәнең аҙағы була, урынын тапҡанмын, икәүбеҙгә лә етерлек хаҡын һөйләшкәнмен. Килештекме, кил мында? – Дуҫының ипкә килеренә өмөтләнеп ҡулын һондо.

            – Тороп тор, пастуй, тамашам тамамланмаған бит әле! – Һыпырылып төш-өп барған салбарын биле тапҡырынан өҫкә тарта бирҙе лә ал яҡтағы төймәләрҙе ысҡындырып ебәреп ҡыйыҡты буйлатып сөбөрҙәтте.

- Һин ни ҡыланауың у, бы бит колоп иҫәпләнһә лә элекке мәсеттең ҡыйығы!

- Ну и што дәлше?! Төкөр... юҡ, төкөрмәнем, бес иттем мин һинең мәсетеңдең ҡаҡ башына, белдеңме?!

- Гөнаһ бит был, төҙәтә алмаҫлыҡ гөнаһ!

- Кемдән ишетәм һуң әле был изге һүҙҙәрҙе, Иштуғандың, уйнаштан тыуғандың үҙенән түгелме?! Это еще не все, в-о-о-т ысматри! – Кесе хәжәтен башҡар-ғандан аҙаҡ пинжәк салғыйҙарын осоп барған ҡоштай ярпылдатып ҡоласын йәй-еп ебәргән Рәүеф шашыныуын дауам итте:

                                            Айға оса, айға оса,

                                            Айға оса көтөүсе.

                                            Мин дә айға осор инем,

                                            Юҡ бит арттан этеүсе! 

        Иләмһеҙ мәжлес таҡмағын тамамланы ла кире боролорға итеп ҡайырылғай-ны ғына, көтмәгәндә терәлеп баҫҡан аяғы ныҡлығын юғалтып тубыҡ тапҡырынан бөгөлдө лә ҡуйҙы. Ул тигеҙлекте һаҡларға теләп унда-бында янтайып бер килке бәүелеп торғас кинәт, ауырлыҡ еңгән яғына мәтәлеп йығылып китте, әммә һуңғы минутта бер ҡулы менән ҡыйыҡ киртләсен һәрмәп өлгөрҙө һәм тамағынан ғыры-лдаҡ өн һығылып сыҡты:

- Яр-ҙа-а-ам ит, И-ш-т-у-у-у-ғ-а-а-аннн!

- Мин хәҙер, һин, бирешмә, ныҡ тор! – Мыштырҙап манара тышына сығып, ҡыйыҡҡа атланып Рәүеф яғына шыуышҡансы оҙаҡ ҡына ваҡыт китте. Эйелеп ятып тигәндәй ҡулын һондо:

- Ҡулыңды бир!

     Аҫтан унда-бында йүгергеләгән Рауилдың тауышы ҡолаҡҡа салынды:

- Держись, мин хәҙер күрше өйҙән баҫҡыс килтереп һөйәйем, һин аҙға ғына сыҙа…

      Рәүеф ирекле сысаңлаған ҡулын юғарыға ҡарай һонғайны ғына центнерҙан ашыу ауырлыҡты тотоп ҡала алмаған бармаҡтары яҙылды һәм ул түбәнгә, упҡын-дай ҡараңғылыҡҡа тәкмәсте: «А-а-а-аааа!..»

  Рауил менән өтәләнеп эләгә-йығыла килеп еткәндәрендә биле ер өҫтөнән сысайып сыҡҡан аҡ ташҡа тап килеп бөгөлөп төшкән ир иҫһеҙ-оҫһоҙ ята ине инде. Ҡазаланыусыны бер яҡ ситкә һөйрәнеләр. Ул эйелеп сикәләрҙе һуҡҡылап ялбарыулы өндәште:

- Рәүеф, ә, Рәүеф, һин тереһеңме у?..

    Иңрәүле ыңғырашыу ишетелде, тимәк, әлегә тере.

   Ауылдан бер яҡ ситтәрәк, Кәкре урамда йәшәгән медпункт фельдшеры Рәйсәне барып уята һалдылар. Ул оҙаҡ көттөрөп өйөнөң уттарын тоҡандырып, ишеген асып, йыбаныулы йыйынып эргәһендә тыбызыҡлаған егеттәр артынан теләкһеҙ генә эйәреп, ығышып килгәнсе апаруҡ ҡына ваҡыт үтте. Фельдшер йығылыу сәбәбен асыҡлағандан һуң бил тирәһен ҡапшаштырып ҡараны ла, был осраҡта бер ни ҡыла алмайым, тип аҡланғандан һуң салбарҙы һалдырып та тормай оса тәңгәленә ауыртыуҙы баҫа торған укол ҡаҙаны ла берәй ылау табып ҡазаланыусыны участка дауаханаһына алып барырға ҡушты һәм килгәндәгеләй рыя ҡыймылдап ҡайтыу яғына ҡарай ыңғайланы. Шуның менән беренсе ярҙам күрһәтеү тамамланды.

- Рәйсә апай, ылауын табырбыҙ у, мужыт алып барышырһың, ә? – Ярҙам өмөт иткәндәй шулай тип үтенде.

- Кесе ҡыҙым тимпиратурить итә, уны ҡарарға кәрәк, еҙнәйең, ырауанъян бахмурҙан ята.

- Нисек кенә булһа ла өйҙә лә инде?

- Ауыҙына араҡы эләкһә тере мәйеткә әүерелә, уға донъя ла, бисә лә кәрәкмәй, ята шешәһен ҡосаҡлап.

- Ни генә тимә ир ир инде, хужалығығыҙ ҡараусыһыҙ түгел.

- Барыбер, баланың яңғыҙын ҡалдыра алмайым… - Юҡ сәбәпте бар итеп һылтаулаған тауыш ҡараңғынан ишетелде.

     Ни ҡылырға белмәй өтәләнеп, ҡымйып унда-бында йүгергеләнеләр ҙә фельдшерҙың кәңәшен тотоп йыйына башланылар; Рауилдың атаһының атын ҡараңғыла, һәрмәләнеп йөрөп оҙон арбаға егеп, Рәүефте яңы сабылған бесән өҫтөнә һалғас, ҡурҡыныс хәбәрҙе ишетеп, ни сәбәптәндер бәләкәй ҡул сумкаһын тотоп килеп еткән Лира менән икәүләп, төн тимәй күрше ауылдағы участка дауаханаһына ҡарай юлландылар. Күҙгә төртһәң күренмәҫлек ҡараңғыла йүнәлеште тоҫмаллап барыу еңелдән түгел, шуға ул дилбегәне унда-бында тартҡылап маҙаһыҙламаны, теләһә ниндәй шарттарҙа ла юлды ҡыуалата белгән ҡарт алашаны үҙ иркенә ҡуйҙы. Барышлай күк күкрәп, йәшен йәшнәп, биҙрә менән ҡойғандай күк менән ерҙе тоташтырып ямғыр яуырға тотондо. Һуңғы епкә ҡәҙәр еүешләнделәр, күшектеләр. Ошоғаса айнып етмәгән тубал башынан араҡы шауҡымы тамам сығып осто. Ярты юл үтелгәс баш осондағы ялбыр болоттар ҡайҙалыр ағылып китеп күк ҡабағы салт аяҙға ҡалып асылды, әйтерһең дә әле генә ер өҫтөн аяуһыҙ һыҙырған ямғыр ҡамсыһы һис ҡасан булмаған да. Урман юлының ыҫмалалай ҡара мәтеһе тәгәрмәстәргә урала, арҡаһынан боҫ бәргән алаша ауыр арбаны көсәнеп тарта, шуға төшөп, юл ҡырлатып ҡыртыштан барырға тырышалар. Мул ямғыр тамсыларынан эйелгән һәрпенделәрҙе кисеп бара торғас бил быуарҙан һыуландылар, өҫтәүенә үләнле ҡыртыш иҫәпләнһә лә аяҡтарға ҡайҙандыр ҡойо һылаша. Лира атларға яйһыҙ тағалы туфлиҙарын һалып ҡулдарына тотоп яланаяҡланып бара башланы. Итек ҡуңыстарына һыу һарҡҡанлыҡтан сылғауҙары бөтәрләнеп аяҡтарын өйкәй, әсеттерә. Тәмәке тартып алырға иткәйне лә, тәмәке, шырпы ҡаптары еүешләнгән, ҡәһәрең. Арбала һуйҙайған Рәүеф тә үҙенең әлегә тере икәнлеген белгертеп онотҡанда бер тамаҡ төбө менән шыңшып, ыңғырашып ҡуя. Эргәлә ҡарайып ҡалҡҡан урман эсенә боҫҡан өкө кинәт ҡаршыларында пәйҙә була ла уларҙың аяныслы хәленә ингәндәй күҙҙәрен ялт-йолт яндырып ауыр уфтана, шунан мыҫҡыллағандай итеп шашып көлөргә тотона: “У-у-уф-ф-фф… Ха-ха-ха…” Биҙәкле ситса күлдәге аша йомро тәненең һәр һыҙаты тулған ай яҡтыһында асыҡ тимгелләнгән Лира тигеҙгә сығып арба ситенә һаҡҡас дерелдәгән, әммә наҙлы йылылыҡ һәм үҙенсәлекле танһыҡ еҫ бөрккән ыҡсым кәүҙәһе менән уға ихласлап һыйынды. Ирекһеҙҙән, осраҡлы ғына ҡыланып тулы балтырҙарға һалып итәк аҫтын ҡармаған ҡулды ла күрмәмеш-һиҙмәмешкә иҫәпләгән Лира ҡаршылашып аҙапланманы. Офоҡҡа таң ойотҡоһо ҡунғанда алыҫта берәм-һәрәм йызылдаған уттар күренде, тимәк совхоз үҙәге иҫәпләнгән, дауахана урынлашҡан Матрайға яҡынлашалар. Барып етеп, ауыл уртаһында урынлашҡан дауахананың ҡапҡаһы асыҡ ихатаға ингәс, иҫенә килгән Рәүеф, ниһайәт, аҡылһыҙ башына төшкән фажиғәһенең асылын бар тәрәнлегендә аңлағандай, төшөнгәндәй асырғаныулы аҡырып иларға тотондо:

– Билең урталай һынғас ят инде ҡымғырлай ҙа алмай кеше көнлө булып, инәңде орайым!..

- Бөтәһе лә һәйбәт булыр, бына күрерһең, үҙ аяҡтарыңда йүгереп ҡайтып та күренерһең әле! – Дуҫының ҡотолғоһоҙ хәленә инеп күтәрмәләргә тырышты.

- Пашул ты!

- Ипләңкерәп һүҙеңде үлсәңкерәп әйт, дуҫың һиңә ярҙамлаша, ә һин юҡты һөйләйһең! – тип ара төштө Лира.

- Тоже мне аҡыллы бисә, һинең арҡала быларҙың барыһы ла, һалҡынлығың, мине яратмауың арҡаһында ошолайтып ятыла!

     Лира башын баҫып ситкә ҡарап ҡуйыу менән генә сикләнде.

      Дауахананың ишеге ауыҙында йоҡоһона иҫергән шәфҡәт туташы күренде:

- Ҡайҙан килдегеҙ?

- Имәнлекүлдән! – тине ылау хужаһы булараҡ.

- Фельдшер ҡаранымы?

- Ҡараны, кәнишне.

- Ҡарағас направление яҙырға тейеш, ҡайҙа ул?

- Ниндәй направление тағы, бөгөн төн ҡыйыҡтан йығылып төшөп билен ауырттырҙы, тура бында әпкилдек!

- Төнө менән унда нимә ҡараған ?! Айыҡ кеше ҡараңғыла юғарыға үрмәләмәй, тимәк иҫерек булған. Фельдшерҙың направлениеһыҙ эскән кешене ҡабул итеп өҫтөмә яуаплылыҡ ала алмайым!

      Инергә йыйынған шәфҡәт туташының юлына арҡыры баҫты:

- Нимә эшләргә беҙгә хәҙер, кире ҡайтырғамы? Глау врашҡа шылтыратығыҙ хәҙер үк!

       Иллә-аллаға мәсьәләне ыңғай хәл иттеләр. Кире ҡайтҡандарында Лира аулаҡ-тан файҙаланып тартыныуһыҙ уның түшенә һылашты, өшөйөм тиһә лә тәне ут-тай янып бара, һәм еүеш сәстәренән иҫерткес, башты әйләндергес хуш еҫ килә. Ул да яуапһыҙ ҡалманы, алашаны тағы ла үҙ яйына ҡуйып, яҡыныраҡ шылып ултыр-ып һығылмалы билдән ҡарманы, йәнендә тулышҡан нәфселе теләген тыя  алмай ҡабаттан тығыҙ балтырҙарға ҡағылды. Ҡулдарын тағы ла кире этәрмәне Лира, ки-реһенсә уға  ҡулайлыраҡ булһын өсөн аяҡтарын тарбайтыбыраҡ ебәрҙе. Йәнендә урғылған хистәрен тота, ҡырағай ир теләген ауыҙлыҡлай алмағанлыҡтан һығыл-малы, күндәм һынды арбалағы бесән өҫтөнә йыҡҡайны, ҡатын көсәнеп, ауырлыҡ менән шыбырҙаны: “Эһ-һ-һ, ҡыҫма улайтып, өтәләнмә, мин дә таштан әүәләнмәгән бит,  иркенләр инек тә урыны был түгел, өйөмдә аулаҡ, өлгөрөрбөҙ ҡайтҡас…”

     Ҡатынды йортона боролдормай тура эшенә алып барғайны, тегеһе һәләт ҡуҙ-ғалып-йүгермәләп йөрөп кибеттән итәгенә бөрөп бер ярты араҡыны алып сығып арбалағы бесән араһына тыҡты ла күлдәгенең өҫкө төймәһен сабырһыҙ ҡулдары менән осраҡлы, яңылыш ысҡындырғандай ҡыланып тырпайған түшенең өҫкө яғын күрһәтә бирҙе лә ярһыу ҡарашы менән өтөп серле бышылданы:

- Теләгең булһа килеп сыҡ, яңғыҙҙы яңғыҙлатмай, хәлемде белеп, түшәгем еүеш түгел, хәҙер ҡамасаулаусы ла юҡ…

     Һәр нимәнең үҙ урыны, ул ярһыуынан һыуынып, ҡайһылыр кимәлдә айыҡ аҡ-ыл менән фекер йөрөтөр торошҡа ҡайтып өлгөргәйне инде. Әгәр унда барһа баш-ынан хыянатҡа батасағын аныҡ белә, шуға бер ни тип тә яуап ҡайтармай ҡарашын ситкә алды ла ошо ерҙә дуҫлыҡ тойғоһона тоғро икәнлегенә ишаралап бойорған-дай әйтте:

- Иртәгә таң менән дуҫтың янына барам, уныһын-быныһын әҙерләп ҡуй!

- Бәлки, матайыңа мине лә һаҡтырырһың?

- Кеше бисәһен ултыртып унда-бында сабып йөрөргәме миңә?

     Лираның йөҙө үҙгәреп китте:

- Тағы ла был, һырпалана тип уйлама берүк, үҙең ҡара. Тураһын ғына әйткәндә уның хәлен белеүҙән мәғәнә самалы хәҙер, ҡап уртанан һынған бит, ятыр инде миңә һалыҡ булып!

- Ниндәй генә хәлдә лә ул бит һинең ирең!

- Ҡатынын иркәләй белмәгән ир шул, ҡыҙғанысҡа ҡаршы…

- Әйтеп бөтөр?

- Нимәһен әйтәһең, яңылыш сыҡтым мин уға кейәүгә, яңылыш… Ә ундай яңылышлыҡты төҙәтеү еңелдән түгел. Оҡшайһың һин миңә, Иштуған, йәшермәй әйтәм, оҡшайһың! Күреп-һиҙеп йөрөйөм һин дә миңә тартылаһың…

Тартылыу – түшәгеңә ятыу, түгел бит әле. Мине башҡаса өйөңә саҡырма, әгәр ирең юҡта берәйһен эйәләтә ҡалһаң, ысматри, ят, тип тормам! – Йоҙроғон төйнәп киҫәтеп ҡуйыуҙы ла кәрәк тапты.

- Ят, тиһеңме? – Лира шул һүҙҙе ҡайтанан ишетәһе килгәнгә ҡабатлап һораны.  -  Ят тигән булаһың, үҙең мине бөгөндән үк кемдәндер көнләйһең, ҡыҙғанаһың, ярай,  һинеңсә булһын, Рәүефкә түгел, һиңә тоғро ҡалырмын, һәр хәлдә хыянат итмәҫкә тырышырмын!

- Килештек!.. – Берәйһенең ишетеп ҡалыуынан шикләнгәндәй уҫал ҡарашы менән тирә-яҡты һөҙөп күҙәткәс арбаға менеп ултырҙы.

       Алашаға ары дилбегә ҡағыу кәрәкмәй ҙә ине, ул тура тартып юрттырып хужаһының асыҡ ҡапҡаһына инеп тә китте. Әмәлгә баҡҡандай өйҙә Рауил бер үҙе генә икән, тимәк уртаҡ фажиғәне бар тәрәнлегендә аңларлыҡ, төшөнөрлөк кеше бар. Бер хәбәрҙе ҡырҡ тапҡыр тыҡып, иләмһеҙ буҙлап, ҡайһы ерендә моңһоҙ итеп йырлап, теге “аҡбаш”ты түңкәргәнсе эсеп шул ҡайғыны йыуҙылар, әллә бер төн эсендә кисергәндәре йоғонто яһаны, әллә икенсе сәбәп, тиҙ иҫерҙеләр, тиҙ бәлйерәнеләр, Рауил аҙаҡтан өҫтәл эргәһендәге диванға ҡырын ауып әүелйеп тә китте, ә ул инде, аша-төшә баҫып ҡайтыу яғына ҡарай тәнтерәкләне.

       Ҡайтып ингәс арманһыҙ булып түшәгенә ауҙы һәм шундуҡ йоҡлап та китте. Төшөнә теге хәйерһеҙ таш инде. Ул Рауилдың теге алашаһын тау битләүенә ты-шап  түбәнгә ҡарай китеп бара ине, ҡайырылып ҡараһа, аҡ таш ер ҡуйынынан ҡубарылып сыҡҡан да артынан тәгәрәп килә, имеш. Хәүефте абайлап өлгөрөп йү-герә башланы, таш та тиҙлеген арттырғандан-арттыра барып һабан төрәненән аҡ-тарылған бураҙналай тәрән эҙ ҡалдырып артынан елә генә, уңға ынтылһа уңға та-шлана, һул яҡҡа ялтанһа шул яҡҡа йүнәлә, ҡасып ҡотолормон, берәй ышыҡҡа боҫормон тимә. Бына ҡыуып етте лә һымаҡ, салбар балаҡтарынан эләктереп-эл-әктереп ала, хәҙер ауырлыҡ аҫтында ҡалып иҙеләсәк, һытыласаҡ юҡҡа сығасаҡ! Бер яҡ ситкә Лира баҫҡан да ҡул болғап саҡыра: “Бында кил, беҙҙә аулаҡ!” Юҡ инде, әүрәтмәһен дә, саҡырмаһын да, унда бороласағы юҡ! “Кит янымдан, Лира! Ҡотҡарығыҙ! А-а-а-а!..” Ҡара тиргә батып уянып, ауыр уфтанып, урынында әйлән-геләп ята ине, янына, төпкө яҡҡа инеп яҙып ябынған яулығын төҙәткеләп түшәк ситенә һаҡҡан ҡартәсәһе ауыр уфтанды:

- Бисмиллаңды, көлһыуаллаңды әйтеп ятһаңсы, балам, ныҡ һаташаһың түгелме?!

- Ҡаңғыртма әле, шул бисмиллаң менән, наҙайыл!

- Наҙайыллаһам да мин һинең ҡартәсәйең, насарлыҡ, хаслыҡ, аламалыҡ теләмәйем, шуны һис ҡасан онотма. – Ҡарсыҡ ҡаты төйөр ҡапҡандай тешһеҙ ау-ыҙын мөйтәңләтте. – Теге ҡазаланған Рәүефтең бисәһенең исемен дә ҡысҡырғандай инең?

- Миндә һинең эшең булмаһын, белдеңме?

- Һиндә генә ниндәй эшем буһын инде, һеҙ йәштәр үҙегеҙсә, беҙ ҡарт-ҡоро үҙ көнөбөҙҙө үҙебеҙ күреп тереклек итәбеҙ. Рәүефкә килгәндә, барына ла үҙе ғәйепле, башҡа бер кем дә түгел, Аллаһы Тәғәлә ғәҙел язаһын бирҙе.

- Ниндәй яза, уны ҡайҙан алдың?

- Ил ауыҙына иләк ябып булмай, тотош ауыл шул хәбәрҙе һөйләп шаулай.

- Нимә сыбалталар инде, ауыл ғәйбәтселәре?

- Ҡуналҡаға ҡунған көҙгө әтәстәр ише мәсет ҡыйығында һерәйеүегеҙҙе бөтәһе лә күргән.

- Прәме, төнө менән күргәндәрме, ышанғы килмәй!

- Һөйләнелгән хәбәр ел менән бер, иҫкән һайын уға ҡый-һай өҫтәлгәндән өҫтәлә бара.

- Өҫтәлә имеш, һәр нимәгә тығылып ултырырға Алланың ҡашҡа бәрәнеме әллә һин?

- Был тәңгәлдә тығылыу кәрәкмәй, һәммәһе күҙ алдында. Ә һине, балам, бәлки, минең ихлас, ысын күңелдән уҡыған доғаларым аралағандыр, ҡотҡарғандыр, кем белә…

- Юҡ ул Алла, юҡ, уның барлығына ышанмайым, мәктәптә беҙҙе шулай тип уҡыттылар!.. - Килеп тыуған, аяҡтары аҫтында ятҡан бәләгә тамам албырғағ-анға ышанысһыҙ яуапланы ла әйткәндәренән ҡасырға, йәшеренергә теләгәндәй керле, етек сәстәре тырпайған сөрәкә башын яҫтыҡ аҫтына йәшерҙе.

- Дөйәғоштай башыңды ҡомға тығып ҡотолорға итәһеңме? Файҙаһыҙ, бәлә тигәнең ағас башынан түгел, әҙәм башынан йөрөй. Тәүбә тиң, балам, тәүбә тиң, был аҡылһыҙ һүҙҙәрҙе ейәнем түгел, юлдан яҙған иблис әйтә! Йәшәүгә ҡулай ша-рттар булдырып тереклекте Тәңре яралтҡан. Бынау өҫтәлде атайың эшләп ҡуйғас ул бар, донъяла ла шулай, юҡтан бар яһап булмай… Мәсет - иман йорто. Унда ҡылынған гөнаһ ҡына түгел, бәләкәй генә хилафлыҡ та оло ҡазаға юлыҡтыра. Шу-ны һис ҡасан онотма! – Йәшен тиҙлегендә тотош ауылға таралған хәбәргә үҙенсә баһа биреп һығымта яһағандай итеп өҫтәне. -  Рәүефтең мәсет ҡыйығынан ҡолап төшөүе лә тикмәгә түгел, түгел… Әүәле иҫ белгәндә мәсетебеҙ мәхәлләгә, игелек нурын һибеп балҡый ине. Мәсет бит ул ауылдың күрке генә түгел, динебеҙҙең изге билдәһе, ер кендеге. Кендеге ысҡынған арбаның ни хәлдә ҡалыры һүҙһеҙ ҙә аңла-шыла. Ил буйынса таралған мәсеттәрҙе ил хужалары бысратып ана, ни кимәлгә төшөрҙө. Мәсет ҡыйығына флаг ҡаҙап ҡуйыу менән генә күптәр вәғәҙәләгән ожмахҡа олғашып бумай. Күреп тор, беҙҙәге халыҡ тиҙҙән инәһеҙ ҡалған күстәй ҡайҙа етте шунда тырым-тырағай һибеләсәк…

- Тоже мне философ, күрәҙәсе!

- Күрәҙәсе түгелмен, түгеллеккә, ә һин, балам, тәүбәңә кил, башҡаса эсмәйем, тип эҫе мәлендә әйтеү әйт!

      Күңеле болғанғанға ауыҙын баҫып тештәрен шығырҙатты:

- Бар сыҡ әле янымдан, бер кемде күргем килмәй, һинһеҙ ҙә баш зыңҡып ярылып бара!

     Ап-аҡ сәсле, тәбәнәк буйлы, йоҡа кәүҙәле, еңел һөйәкле ҡарсыҡ нотоғоноң үт-емһеҙлеген самалап алып ары һүҙ көрәштереп торманы, башындағы яулығының бер яҡ сите менән йоҡа иренле ауыҙын ҡаплап ейәне өсөн үҙе көлһыуалланы бы-шылданы ла сығыу яғына ҡарай атланы, һәм ишек төбөнә килгәс боролоп тормай ғына ҡыҙыҡһынды:

- Ҡайнар һыуға ҡорот иҙеп, бармаҡ башылай май төшөрөп индерәйемме әллә?

- Ҡоротоңдо тығылғансы үҙең һемер!

- Ит изгелек, көт яуызлыҡ, тигәндәре ошо була инде… - Бышылдап әйтелгән һүҙҙәр ябылған ишеккә ҡыҫылып ҡалдылар.

     Ошо тетрәндергес ваҡиғанан һуң, теге, мәсет башындағы йәмһеҙ тамашала ту-ранан-тура ҡатнашлығы булмаһа ла уға динһеҙ ҡушаматы тағылды. Уны иң беренселәрҙән булып ауылдың арғы осонда йәшәгән Рәүефтең ата-әсәһе таратты. Аҡ этең бәләһе ҡара эткә, тигәндәй, баштан себен осороуға тартым ине был ғәмәл, бәлки ошо юл менән яҡындары берҙән-бер улдарын аҡларға, яҡларға теләгәндәрҙер, кем белә.

     Хаслығына күрә хаҡ язаһын алған Рәүефте кисекмәҫтән участка дауаханаһынан районға ебәрҙеләр, район инде үҙ сиратында тиҙ арала санитар самолет саҡырт-ып Өфөгә оҙатты.

   Ата-әсәһе лә үҙҙәренсә ҡабалан сара күрҙе, ҡарар ҡабул итте. Ғаилә ҡамытын ке-йҙереп тынысландырыу маҡсатында күршелә ятҡан Бикбирҙе ауылының ултыраҡ ҡыҙына яусы ебәреп, йәрәшеп, ике яҡтан да яҡын туғандарҙы йыйып бата уҡытып ҙур булмаған табын ҡорҙолар ҙа уны ҡабалан ғына башлы-күҙле иттеләр. Һауын-сы булып эшләгән Гөлнәзирәне ошоғаса бер нисә тапҡыр осратҡаны булды булы-уын. Иртә яҙ менән теге ауыл эргәһендәге һауын фермаһы йәйләүен йәйгелеккә әҙерләргә ялланғайны: тиләшкелә урынлаштырылған будкала ҡуна ятып сереп ау-шайған кәртә бағаналарын алыштырҙы, урын-урыны менән төшкән һайғауҙарҙы ҡалҡытып ҡатты, һауынсылар, көтөүселәр йоҡлап йөрөгән таҡта будкаларҙың ҡы-йыҡтарын, менеп-төшөргә яйһыҙланған тупһаларын яңыртты. Бер һүҙ менән әйт-кәндә оҫталыҡтан бигерәк ҡара көс талап иткән ваҡ мәшәҡәт. Йәйләүгә яңы сыҡ-ҡан һауынсылар ҙа уның тарафына шаян, ҡыҙыҡһыныусан ҡараштарын атып, ши-рҡаңдашып эргәнән генә үтеп-һәтеп йөрөп яталар, тик тәбәнәк, йыуантаҡ, сибәр-лектәре урта саманан үтмәгән ҡыҙҙарҙың береһе лә күңеленә ятманы. Эргәһендә-геләргә ылығып бармаған, йомоҡ холоҡло бер ҡыҙға ла иғтибар итте. Итте лә он-отто, сөнки ул башҡаларға ҡарағанда өлкән дә, күрмәлекһеҙ ҙә күренде, бары ҡыҫ-ҡа аяҡтарға ултырған тулы кәүҙә, еҙ төҫөндәге оҙон сәстәр, өркөп ҡараған йәшкелт күҙҙәр генә хәтерендә ҡалған. Атаһы шул ҡыҙҙың атаһына, әрмелә бергә хеҙмәт иткән ҡорлашының йортона яусы ебәрергә йыйыныуы хаҡында әйткәс, һүҙһеҙ ри-залашты ла ҡуйҙы. Яңғыҙлыҡтан, мәғәнәһеҙ буйҙаҡлыҡтан, маҡсатһыҙ йәшәүҙән, ел ыңғайына тәгәрәгән ҡамғаҡтай унда-бында бәргеләнеп көн итеүҙән ялҡый баш-лағайны шул. Эйәле-башлы булыу – ҡыутомшоҡ көнитмешенә ҡарағанда отошло-раҡ та баһа, юҡтың көнөндә өҫ-башын йыуыр, тамағына яраштырыр кеше була эргәһендә, тағы ауылдарҙағы ирһеҙ бисәләрҙе, ҡаланан ҡайтҡан ултыраҡ ҡыҙҙар-ҙы теүәлләп йөрөп, йоғошло ауырыу эләктереп бәләгә тарыуы ла бик ихтимал.

    Тәүге, ҡушылыу төнөндә, келәттә, кәләшенең ҡыҙ түгеллеген самалап алып тү-шәктә ятҡан килеш бәргесләп ташланы. Тегеһе аҡланып маташманы, тауышын баҫып сеңләне генә бары. Ә ул әле кисә генә ҡоролған ғаиләһендә сыңлаған тәүге һауыт-һаба тауышын башҡаларға ишеттермәне, улайға уҡ китһә ул да ҡыҙ сафлығын айырмаған суфый түгел бит әле. Иртән йоҡонан торғас та ҡәтғи талабын ҡуйҙы:

- Короче, миңә саҡлы ир тәмен татығанһың, шулай булғас гөнаһһыҙ түгелһең. Ярай, был сер икәүбеҙ араһында ғына ҡалһын, булыры булған, буяуы уңған, но имей в виду, мине ошо хәлдә ары тотоп, сикләп маташма, файҙаһыҙ, нисек теләйем шулай йәшәйем ары, белдеңме?!

Бойондороҡһоҙлоҡҡа, элеккеләй иркен йәшәүгә ишара ине был.

Өйләнеп аҙна самаһы үткәс тәмәке артынан кибеткә һуғылғайны уны айҙай балҡып, ауыҙына инерҙәй булып ҡаршы алырға ғәҙәтләнгән Лира был юлы үсеккәндәй һыртын ҡуйып баҫты ла үсәгәндәй итеп сатнатып, маңлайына бәреп теҙҙе:

- Һайлана торғас, ниһайәт һаҙға батҡанһың икән, һыйыр, һөт еҫе һеңгән ул байғоштоң ҡайһы еренә ҡыҙыҡтың, ни бите, ни ите тигәндәй?

- Кеше тикшергәнсе иң тәүлә үҙеңде ҡара!

- Нимәһен ҡарарға, һәр ағзам теүәл, үҙ урынында. –Ир күҙҙәрен ҡыҙҙырырға теләгәндәй тығыҙ түштәрен бәүелтте, арт һынын уйнатты.

- Ошоға саҡлы бисә-сәсә байлыҡтарын күп күрелде, у нимәләрең менән мине ҡыҙыҡтыра алмаҫһың.

- Ҡарап ҡарарбыҙ, тип әйткән ти борон берәү, йылға күрмәйенсә итектәреңде, - күлдәк итәген ойоҡһоҙ аяғын күрһәтеп юғарыраҡ тартты, -  сисмәй тор, йәме?

   Йәш килен артыҡлап тотҡарланмай фермаға һауынсы булып сыҡты ла өнһөҙ-һүҙһеҙ баш баҫып эшләргә тотондо лә китте. Ә ул инде оҙаҡҡа һуҙмай ауыл осон-дағы яртылаш төҙөлгөн йортон бөтөрҙө, ҡыш етеп ҡырпаҡ ҡар яуыуға мунса, уса-ҡлыҡ, мал ҡураһын, келәтен, көймәле матайы өсөн гаражын төҙөп тә ҡуйҙы. Ҡар-тәсәһенең талабына ярашлы нигеҙгә аят бағышлатып, өй мөйөштәренә аҙан ҡыс-ҡыртып, йоманан һуң күсенделәр. Дөйөм табын артында башҡаларға эйәреп бит һыпырып ултырырға теләмәгәнгә саҙаҡа өләшеүҙе ҡатынына тапшырып, күрше ауыл муллаһы йоланы үтәгәнсе йомош табып, юҡ эште бар итеп аҙбар яғында йө-рөп торҙо. Әммә нишләптер яңы йортҡа ҡот, йылылыҡ ҡунманы, ҡапҡан аштар-ына бәрәкәт өҫтәлмәне, йәш кәләше менән уртаҡ һүҙ тапманы. Иғтибарлаңҡырап текәлһә беренсе ҡушылыу төнө хәтеренә төшөп асыуы ҡабара, һарыуы ҡайнай, ене ҡотора ла китә, ҡатынын ваҡ ҡына киҫәктәргә өҙгөсләп ташларға әҙер. Ундай саҡта инде ғауға-талаш сығырын көт тә тор. Өҫтәлмәгән бәрәкәткә килгәндә, ҡатыны аш-һыу яраштырыуға сымры ине, һәммәһен тәмле-татлы итеп бешерә-төшөрә, әммә сүптән сүмәлә өйөп алдына ҡуйылған ризыҡтан да кәмселектәр, етешһеҙлектәр таба, йә ҡапҡаны ҡырҡыу, йә тоҙһоҙ булып сыға. Улар яңы өйгә күсеп күп тә үтмәй таңға яҡын атаһының йорто янып китте. Ете төн уртаһындағы йоҡоларына иҫергән ауыл халҡы уянып, иҫ-оҫтарын йыйып килеп еткәнсе йортто тулыһы менән ут ялмап алған ине инде, шифер ҡыйыҡ тирә-яҡҡа таш киҫәктәрен ата, яҡынлармын, тимә. Тәҙрә уйымынан һөрөмлө ялҡын телдәрен күрһәткән янғынға бер кем дә яҡынларға, ишекте асып эскә ташланырға теләмәне, биҙрәләрҙән һибелгән һыу һүндермәй, геүләп, тауышланған оло усаҡты киреһенсә ҡотортоп ебәрә төҫлө. Төтөнгә тонсоғоп, тереләй утта бешеп бер төптән атаһы, әсәһе, ҡартәсәһе үлеп киттеләр. Һуңынан район үҙәгенән килгән медицина хеҙмәткәрҙәре көйрәгән һөйәктәрҙе айырым тоҡтарға йыйып алып уға тапшырған булдылар. Ҡайһы тоҡта кемеһе ятҡанын да айырырлыҡ түгел.  Шулай ҙа дәррәү күтәрелеп сыҡҡан халыҡ янғынға ары йәйелергә ирек бирмәне, ут кәртә-ҡураға ҡапманы, мал-тыуар имен ҡалды. Янғын һағы хеҙмәткәрҙәре янғындың сығыу сәбәбен боҙоҡ электр сымына һылтап, ҡағыҙ тултырып, уның ҡултамғаһын алдылар ҙа эште тамамланғанға иҫәпләнеләр. Нишләптер ҡайғырманы, хәсрәтләнмәне, яҡындарының фажиғәле вафатын күргәс тәүге уйы шул булды: “Ярай әле күсенеп өлгөрөп ҡалынды, юғиһә мин дә шунда бикләнеп ҡалып бешеү ихтималлығы бар ине… Ә бына Гөлнәзирә шуларға эйәреп дөмөгә ҡалһа?.. ” Үҙенә-үҙе шул һорауҙы бирә лә аныҡ яуап таба алмай. Тейешлекте үтәп мәрхүмдәрҙе теҙеп ҡәбер ҡаҙып ерләгәндән һуң уларҙың өсөн уҡытты ла, кискә ҡарай тотош малды яңы кәртәһенә күсереп алды, ә иртәгеһен нигеҙҙе, көйөрәп, быҫҡып ятҡан торомбаштар өйөмөн бүлексәнең бульдозеры менән яр яғына ҡарай эттереп күмеп йорт урынын ер менән тигеҙләп ҡуйҙы. Ҡайтып килешләй урам сатында арғы оста яңғыҙы йәшәгән Мөхипъямал ҡарсыҡ осрап үҙенсә һығымта яһаны:

- Шунан, улым, тәү башлап айтай баҫҡан тупһаңды туҙҙырып ҡайтып киләһеңме?

- Ә мин нимә эшләй алам был осраҡта? Яҙмыштан уҙмыш юҡ. Өйөмдө янған нигеҙгә шылдырып ултырта алмайым да баһа. Һарайҙы суҡайтып -ҡалдырып булмағас бесәне-ние менән Фәриткә һаттым. Башҡа юлдарын күрмәйем.

- Һәр ғәмәлдең үҙ әмәле. Атайыңдың нигеҙен һөрөп ташларға ашыҡһаң да мәрхүмдәрҙең етеһе ҡырҡы уҡытылмаған әлегә, шуларҙың үткәнен көтһәң ни була?!  Ә мин янған йортоғоҙ урынында һинең кендегеңде ҡырҡҡайным, шунан исемеңде ҡолағыңа ҡысҡырғайным. Ҡуй инде, буш торған өйҙәргә тағы ла бер янған нигеҙ өҫтәлде. Бөтәбеҙ, салғы аҫтында ҡалған үләндәрҙәй сабылабыҙ, ҡырылабыҙ.

                                                                         Дауамы бар.