ҠАЙТЫУ (хикәйә)

Степчик ҡарт ашхананан икмәк телемдәрен урлай ҙа, табиптарҙан һәм башҡа ауырыуҙарҙан йәшереп батарея өҫтөндә сохарый киптерә. Яңыраҡ ҡына икмәк йыя башлауына йәне көйә – тиҙҙән дауахананан сығырға ваҡыт етә, юл ҡыҫҡаҡтарҙан түгел, етер микән... Дауа килеште үҙенә, яйлап терелә башланы, үҙ теләгенән тыш булһа ла... Инде үҙ өйө юҡ Степчиктың, ҡыҙы менән кейәүенә лә юл ябыҡ. Шуға йөръәт иткәйне лә... Был ҡыйырһытыуҙарға инде күпме түҙергә була? Кемде ҡыйырһыталар бит әле? Степчикты? Күптән түгел генә өлкәнең, республиканың президиумында ултырған кешене? Ҡасандыр уны ең һыҙғанып эшләгәне өсөн хөрмәт итәләр, ҡәҙерләйҙәр ине. Хеҙмәт геройын тәк бушҡа бирмәйҙәр ҙә инде. Ниндәй хәлгә алып килеп еткерҙеләр был туғандар... Шул хәтлем йәненә теймәһәләр, арҡанға ла үрелмәҫ ине... Тик ниәтен аҙағына тиклем еткерергә бирмәнеләр, өлгөрмәне... Шуға күрә дауаханала ул. Күптән ҡатыны янына юлланыр, шулай бәлки яҡшыраҡ та булыр ине... Барыһы өсөн... Үҙе өсөн...

Төн уртаһында нисек өйгә ҡайтыуын уйлай хәҙер – тегендә, ҡатыны Полина, улыҡайы Василька янына. Яҡындары зыяратта ята, уны көтә. Поля менән улдарын һаҡлап ҡала алманылар: һигеҙ генә йәшендә Припять ерендә һыуға батты. Ҡыҙҙары Иринаны инде ун йыл үткәс таптылар. Таптылар ҙа, эй иркәләттеләр көтөп алған балаларын, хатта һәр йүтәленән йәндәре сыға яҙҙы. Яҡшы белем бирҙеләр, оло тормошҡа аяҡ баҫтырҙылар. Кейәүе лә дан-хөрмәткә ҡойона – икеһе лә районда түрә... Ҡыҙҙарының бәхетенә ҡыуанып бөтә алмай ине ата менән әсә.

Бәлә көтмәгәндә килде – Поля айлап түгел, тәүлекләп һүнде. “Йөрәк”, – тине табиптар. Үҙенең теләге буйынса, тыуған төйәгендә күмделәр. Һирәк төштәрендә Полина ире менән йыш һүҙ көрәштерә (иҫән саҡта бөтөнләй улай булманы, бер-береһен ярты һүҙҙән аңлап йәшәнеләр), балаларға ҡаршы килмә, түҙ, һиңә лә күп ҡалманы, ти. “Нисек түҙергә һуң, – тип уйлай уянған һайын ҡарт, –ҡыҙының ғаиләһендә уға кешегә түгел, бер хайуанға кеүек ҡарайҙар ҙа?..” “Юҡ, Поля, көт, һин барыһын да белеп бөтмәйһең шул, – тип уйҙарында уға өндәшә Степчик, – бына теге донъяла яңынан күрешһәк, барыһын да тәфсилләп һөйләйем: инде һинһеҙ йәшәгәнгә өс йыл була. Ирина  үлгәндәрҙе хәтергә алыу көнөндә һиңә барыуҙы уйламай ҙа, радиация һиңә аҙмы, тип кенә ебәрә.” Эх, тормошо үҙгәрҙе лә ҡуйҙы шул Степчик ҡарттың, ҡартайған көнөндә ошо хәлгә төшөр, тип кем уйлаған!..

Ирина ҡыҙы кеше араһында үҙен бик тәртипле тота. Дауаханаға йыш шылтырата, кесаҙна һайын килеп күреп китә. “Төшкә тиклем тап аҙнаның ошо көнөндә буш ваҡытым бар”, – ти ниңәлер. Килә лә, тумбочкаға һәр саҡ өс алма һала, ә улары таштан да ҡаты – ҡайҙан уларын табалыр? Палаталаш күрше алдында шул хәтлем алсаҡ, өйҙә барыһы ла яҡшы, яратҡан ейәне олатаһына сәләмдәр күндерә, ти.  

“Яратҡан...” Ҡыҙында йәшәгән өс йыл дәүерендә ҡарт ейәне менән барыбер аңлаша алманы. Һигеҙенсе класта уҡыған Жора менән күпме әңгәмә ҡороп ҡараһа ла, уныһы бәйләнсек себенде ҡыуғандай, “Кит әле, ҡарт, һинең ҡайғың юҡ!..” – тиеүен белде. Кейәүе, райондың ҙур түрәһе, ейәне кеүек, дауаханаға килеп тә ураманы.

Ҡыҙы, ғәҙәттә, уның янында өс минуттан да артыҡ ултырмай, ҙур шыптыр пакетын тотоп, табипҡа йүнәлә. Кире әйләнгәнендә унан да күңелсәк кеше юҡ, юғары кәйефенә ҡарап, ҡарт Иринаның әҙерәк “һуғып” алғанын да аңғара. “Сығармайҙар әле һине... Дауаланырға кәрәк әҙерәк...” Был хәл инде алты аҙна дауам итә. Тәҡәте генә ҡороно был дауахананан ҡарттың. Шуға күрә, ҡасырға ҡарар итте бына. Сохарыйҙарҙы ла шуға киптерә ул. Оҙон юлға әҙерләнә. “Аҡса юҡ, йәйәү атларға тура киләсәк! Ас көйөнә, ауыҙҙа тәғәм ризыҡ булмайынса юл йөрөү ҡайҙа!”

Ҡыҙы һуңғы тапҡыр килеп киткәндән һуң, киске обход ваҡытында йәш табип ҡыҙ ҡартҡа өндәште: “Булды, Вася бабай, иртәгә сығарабыҙ. Ирина Васильевна һеҙҙең өсөн һуғыш ветерандарына тәғәйенләнгән пансионатта бүлмә белешкән. Унда урман, тәбиғәт – әкиәт донъяһымы ни. Ваҡытынан алда насар уйламағыҙ, бабай, һеҙҙең һаулыҡ шәп әле...”

Йөҙө ағарып китте ҡарттың, шулай ҙа һыр бирмәне, ҡашы ла һелкенмәне хатта. Алдан барыһын да белеп торғандай, табипҡа ҡарап көсләп йылмайҙы, хатта ҡыуанған булып килештерҙе: “Бына һәйбәт. Миңә, ҡартҡа, нимә кәрәк инде... Һин, ҡыҙым, минең өсөн борсолма, үҙемдең йүнемде үҙем күрәм хәҙер. Шуға күрә, бөгөн сығар һин мине. Ҡайтып ейәнемде һөйәйем, өйҙә төн үткәрәйем. Иртәгә Ирина менән барырбыҙ санаторийына”.

Бер ҡатлы табип ҡыҙ ҡарттың һүҙен йыҡманы. Сығарҙы. Санитарка бабайҙың ​әле төҫ ташламаған ҡара пиджәген, ыштанын, шаҡмаҡ күлдәген, ҡышҡы ботинкаларын килтерҙе. Кәпәсе менән курткаһы ғына юҡ ине, ҡыҙының фатирында ҡалды. Нисауа, ҡыштың яҙға ауып барған мәле урамда. Табип кәрәкле ҡағыҙҙарҙы яҙғансы, тумбочкаһынан яулыҡҡа төрөлгән сохарыйҙарын алды. Артыҡ тулҡынланмаҫҡа, тыштан тыныс булырға тырышһа ла, ҡулдары ҡалтырай ине. Ярай, быныһын береһе лә аңғарманы.

* * *

...Уны, әйтерһең дә, быуат буйы бикле тотҡандар, ҡайһылай күп ваҡыт үткән дә ул. Үҙенең ҡаны – ҡыҙының эше был, быны ғына белә ҡарт. Һыуһынын ҡандырырға теләгәндәй, шыңғырлап торған яҙғы һауаны үпкәләрен тултырғансы һуланы ла һуланы Степчик. Иреккә сыҡҡас, ҡыҙына булған әсе үпкәһе лә кәмегәндәй итте. Яҙ бит тышта, яҙ! Ҡыҙын яратты бит ул, һөйөүе ҡатынына, әсәһенә булған һөйөүҙәй тоғро, ысын ине... Бер ҡатлы табип ҡыҙҙы алдағанына ла күңеле семетеп алды. Һүҙ теймәһә ярар ине үҙенә... Шулай ҙа, тора-бара уныһы ла онотолдо: бар уйҙарын үҙе юлланасаҡ тыуған еркәйе ялмап алды. Ҡайтыр ҙа,  башын эйер уға, тороп ҡалыр, Поляһы, улы янында һуңғы һулышын алыр... Әлегә, көндәре ҡалғас, йәшәргә кәрәк.

Шулай ҙа, тулҡынланыуы тамсы ла кәмемәне. Ҡояш ҡарт ҡаланан килеп сыҡҡан урман артына йәшеренде. Юл буш ине – ҡалаға табан да, ҡалаяғынан да бер машина ла осраманы. Уларға өмөтләнмәй ҙә Степчик, тирә-яғына ҡарамай ҙа, туҡтамай ҙа, аяҡтары һыҙлауына иғтибар ҙа итмәй бара ла бара. Дауаханала быуындары ҡатҡан, шуға һыҙлайҙар улар. Ҡала уттарының урман өҫтөндә ҡуйырған эңер араһында тороп ҡалғанын күргәс кенә аҙымдарын әкренәйтте ҡарт. Вокзалға туҡталмауына үкенде, баҙар артында берәй шешә табып, колонканан уға һыу тултырып алһа ни була, юлда икмәктән бигерәк уныһы кәрәк тә. Улай тиһәң, кеше күрер ҙә, Иринаға еткерер ине. Ҡала ҙур түгел, торғаны менән бер ауыл. Юҡ, вокзалға инмәй дөрөҫ эшләне ул! Түҙер әле. Бик булмаһа, күләүектән эсеп һыуһынын ҡандырыр...

Уйҙарына батып ҡала яғынан уны ҡыуып еткән “МАЗ”ды аңғармай ҙа ҡалды. Машина кинәт кенә туҡтаны. Йөрәге табанына төшкән ҡарт әйләнеп ҡарауына, ишек асылды, кабинала ерән ялбыр баш күренде:

- Ҡайҙа китеп барыш, батька?.. Ултыр әйҙә.

- Һаулыҡ һәм үҙең кеүек шәп балалар насип итһен һиңә Хоҙай, – тине Степчик, – тик, улым, минең һиңә түләргә бөтөнләй аҡсам юҡ. Ҡатыным менән улым янына китеп барам. Алыҫ район ул, Чернобыль янында. Улар шунда күмелгән...

- Атаҡ, бигерәк алыҫҡа йыйынғанһың. Һаулыҡ шәптән, ахырыһы, етмәһә, ихлас йәйәү йүрмәләйһең. Әйҙә, бабай, бир тоҡсайыңды, менеп ултыр кабинаға. Һинән береһе лә аҡса һорамай әле. Киев яғына китеп барам мин. Барыбер бер яҡҡа...

Менеп ултырҙы ҡарт. Бәхете бар икән! Әҙме-күмпе сәғәттән ҡайтып та етер! Нимә-нимә, юлды белә ул, милиция постынан һуң шундуҡ ауыл да күренер...

Степчик аңғарыуынса, шофер йәш ине, яҡынса утыҙын ҡыуалыр. Артыҡ һөйләшеп тә бармай, һорауҙар менән дә йонсотмай, магнитофондан ағылған йырҙарын тыңлап тик бара. Ҡарт унан һыу һорағайны, Федор (шулай тине исемен шофер) сит ил минералкаһы һалынған шешәләргә ымланы: “Туйғансы эс, бабай...”

Бындай шешәләрҙе күп күрҙе ҡарт, һуңғы арала Ирина уларҙы йыш һатып ала. Тик уларҙы эсергә ҡурҡа торғайны, бәләһенән баш аяҡ, ҡырҡ һүҙгә етерҙәр. Крандан һыу ағыҙып эсте гел. Тәмле икән был сит ил һыуы, шишмәнекеме ни.

          Ҡарт бер аҙ йоҡлап та алды. Шулай ҙа, йоҡоһо тынғыһыҙ ине, Пасха алдынан бына ниндәй бүләк яһаны ул ҡыҙына. Тик башҡаса булмай шул...

             Федорҙың тиҙлеген кәметеп, юл эсендәге ауылға боролғанына уянды. Матур бер коттедж янында туҡтанылар, яңыраҡ ҡына төҙөлөп бөткән, ахыры. Федор күптәнге танышылай йылмайҙы:

- Килеп еттек, бабай. Ошонда төн үткәрәйек тә, таң менән ары юлланырбыҙ.

- Юҡ, улым, мин үҙ юлым менән барайым, мәшәҡәтләнеп ни... - ултырғыстан бер ҡулы менән тоҡсайын алды, икенсеһе менән ҡалтырана-ҡалтырана ишек тотҡаһын эҙләй башланы. Федор машинаһынан һикереп төштө лә, бабайға үҙе ишек асты, тоҡсайҙы ҡапшап ҡараны ла, Степчикка төбәлде. Тауышы ҡатҡыл яңғыраны:

- Төнгә ҡарай ҡайҙа ебәрәйем мин һине, батька? Әйттем бит: бында йоҡларбыҙ. Апайым йәшәй был өйҙә. Кешесә ашап та алырбыҙ.

Ерән сәсле шофер яҡшылап ҡараһа, ҡарт күҙҙәренә йәш төйөлгәнген аңғарыр ине. Үпкәләне бабай уның дорфалығына, шулай ҙа, тәҡдименә ризалашты. Күптән яҡшылап тамаҡ ялғағаны ла юҡ. Әллә ҡайҙан ҡыҙының дауаханаға килтергән теге алмалары иҫкә төштө: теш үтмәҫ шундай ҡаты үҙҙәре.

* * *

Һиҙелер-һиҙелмәҫ зәңгәрлеккә күмелеп таң һыҙылды. Ҡояшы ла шундай йылы, алсаҡ ине, йомарт нурҙары асыҡ тәҙрәнән өйгә һибелде. Улар менән бергә баҡса еҫтәре лә үтеп инде.

Федорҙан бер аҙға йәшерәк күренгән Анюта юлға сығыр алдынан  тауыҡ һурпаһы, ҡаймаҡ ҡушып ит бәлеше менән һыйланы. Улары  ҡасандыр Поля бешергәндәрҙе хәтерләтте – тәмле.

Ҡатыны үлгәс, ҡасан тәмле һыйға тейенгәнен иҫләмәй ҙә ҡарт. Сит-ят өйҙә өҫтәл артында ултырғанда йәнә лә ҡыҙындағы түҙеп торғоһоҙ тормошон иҫләне. Йөҙө емерелде, ашауҙан туҡтаны. Федор быны аңғарҙы, һүҙ ҡатты: “Ашарға кәрәк, батька. Ҡасан ҡайтып етәһең әле... Хәйер, береһе лә көтөп тормағас, ниндәй өй инде? Бер үҙем, тиһең бит”. “Бер үҙем”, – тип йөпләне ҡарт. Федор көрһөнөп ҡуйҙы: “Яңғыҙлыҡты дошманыңа ла теләмәҫһең. Беҙ бына һеңлем менән баштан үткәс, беләбеҙ: кешегә яңғыҙ йәшәргә ярамай”. “Уныһы шулай ҙа ул, – тине Степчик, – Тик ҡалайтаһың инде? Тәҡдир шулай. Ҡайтып етәйем. Ҡатыным янына зыяратҡа барып киләйем. Ике туған апайында йәшәп торормон бәлки. Ул алыҫ йәшәмәй, ә шунан”... Быныһын инде ялғанланы Степчик, нимәгә икәнен үҙе лә аңламаны.

Шымды. Артабан нимә булырын бөтөнләй белмәй бит.

Федор ҡартты шым ғына тыңлағас, уға текәлеп ҡараны. Йәш тулы күҙҙәрен аңғарҙы шикелле, ҡоро ғына һораны: “Ҡыйынмы, батька? Йөрәк тоттомо? Анюта!..” Хәйер, ҡоро түгел, тип уйланы Степчик. Уға шулай тойолған ғына. Йәштәрҙе өркөтмәҫкә була, Анютаның соландағы аяҡ тауыштарын ишетте лә, әйтә һалды: “Юҡ, балалар, һуғыш иҫкә төштө”. Артабан тыныслабыраҡ дауам итте:

“Аслыҡ иҫкә төштө. Концлагерь. Австрия. Кеше ашаусылар. Улар бит әллә күпме кешенең башына еткәндәй, мине лә саҡ тамаҡламанылар... Һуғыштан һуңғы ауыр тормош иҫкә төштө, колхоздарҙы күтәргән саҡтар. Мин бит утыҙ йыл колхоз менән идара иттем. Ике тапҡыр ауылды төҙөкләндерҙем. Беренсегә һуғыштан һуң ҡул аҫтына нимә эләгә, шуның менән, инде байығас – кирбестәрҙән. Юҡ ул ауылым хәҙер, ҡороғор атом, ер менән тигеҙләнеләр, күмеп ҡуйҙылар. Шуға йәнем әсей, Федор. Һин дә, Анюта ла, мине, бабайҙы, ғәфү итегеҙ инде”.

Степчик шымып ҡалды. Беренсе булып ауыр тынлыҡты Анюта боҙҙо: “Нисауа, Василий Минович, күҙ йәшенең ояты юҡ. Мин дә йыш илайым. Иремде күмгәнгә ярты йыл булды. Мотоциклдан осто. Балалар менән яңғыҙ ҡалдым. Ялан уртаһында яңғыҙ ҡылған һымаҡ. Беҙ Федор менән балалар йортонда үҫтек бит. Ағай ҙа түгел ул миңә, кешеләргә телдәрен тыйһындар өсөн шулай тибеҙ. Йәш саҡта яратыштыҡ. Яҙмыш айырҙы. Тол ҡалғанымды белеп эҙләп тапты. Әйҙә бергә йәшәйек, балаларҙы үҫтерергә кәрәк бит, ти. Ә мин кеше һүҙенән ҡурҡам: нимә әйтерҙәр, яңыраҡ ҡына иремде ерләнем бит. Кем белә, ысынлап та гонаһтыр: Леня менән һәйбәт йәшәнек беҙ”.

“Кешенең ауыҙын ябып булмай ул, – тине Степчик, – Кемдер аңлар, аңламағаны ла табылыр... Яҙмышы шулай яҙылған инде иреңдең... Һеҙ миңә бар күңелдән, мин дә, балалар, һеҙгә шулай, серемде сисәйем әле. Үлергә ҡайтып барам мин... Төш күрҙем. Полюшкам саҡыра, етер ғазапланырға,  ти. Чернобылдәге авариянан һуң бер нәмәһеҙ тороп ҡалдым бит. Өйөм торған ауылым ер менән тигеҙләнде. Инде пенсияға сыҡҡас төҙөгән коттеджым ҡала янында ине. Ҡыҙымды уны һатырға күндерҙем. Һаттыҡ. Аҡсаһын тиненә тиклем уға бирҙем. Шундуҡ минән баш тартты. Ул да, кейәү ҙә, ейән дә. Пенсия аҡсамды үҙҙәре алды, өс йыл буйы тинен дә күрмәнем... Эшкә барғанда, мине урамға сығарып, фатирҙы бикләп китәләр. Кискә тиклем берәҙәк эттәй урамда унда-бында һуғылып йөрөнөм. Кемдер күреп ҡалып ҡыҙымды әрләгәндер инде, кейәүҙән туҡмалдым. Түҙмәнем, үҙ-үҙемә ҡул һалырға ҡарар иттем. Аҫылынырға бирмәнеләр, кейәү йәнә туҡманы ла, дауаханаға һалып ҡуйҙылар, ике ай яттым. Табиптарға баҫҡыстан ҡолап төштө, тинеләр... Шуға, ҡайтып барам бына, тыуған еремә ҡайтам, үлергә... Миңә нимә? Йәшәрен йәшәнем инде. Төрлөһө булды: яҡшыһы ла, яманы ла. Нимәгә быны һөйләйем әле? – Степчиктың тауышы көрәйеп китте, –Белегеҙ, һабаҡ алығыҙ, тием: тормошта барыһы ла була. Кешеләр ҙә төрлө: насарҙары ла, һәйбәттәре лә, изге күңеллеләре лә күп. Ғәйбәттәргә лә, кеше һүҙенә лә ҡарамағыҙ, үҙ-ара килешәһегеҙ икән, йәшәгеҙ. Кешесә йәшәгеҙ, мөхәббәткә, ҡыуанысҡа төрөнөп. Был етемдәрҙе лә ҡарағыҙ, тағы ла балалар үҫтерегеҙ. Уларҙы яратырға кәрәк, тик артыҡ иркәләтмәгеҙ... Беҙ, ана, Поля менән үҙебеҙҙекен иркәләттек инде..."

Ауыр көрһөнөп, өҫтәл артынан торҙо ла ҡарт, өйҙән тышҡа сыҡты. Был өсәүҙең һәр береһе уға яңғыҙ ҡалыу кәрәклеген һүҙһеҙ аңлай ине...

***

...Иртәнге тынлыҡты унда-бындә әтәстәр ҡысҡырыуы ғына боҙа. Өйҙәрҙең мөрйәләренән төтөн күтәрелә. Тындары иркенәйеп китте Степчиктың, күкрәгенән ауыр таш төшкәндәй итте күңелен өйкәп торған хәсрәте менән бүлешкәс...

Ашыҡмай ғына баҡсаға ҡарай йүнәлде ҡарт. Алмағастар янында иртәнге томанға уралған Поляның үтә күренмәле һынын шәйләгәндәй булды. Йылмайыуы ла, тауышы ла йәш сағындағы һымаҡ ине ҡатынының. Шым, уйсан ғына йыр һуҙа үҙе... Өнөмө,  төшөмө, аңлай алманы. Полинаға ҡарай ынтылғайны, уныһы томан араһында иреп юғалды.

Федор менән Анюта уны ошо халәттә тапты. Көтөлмәгәнлектән уңайһыҙланып ҡуйҙы Степчик, ысынбарлыҡҡа кире ҡайтты, Федорҙан һорай ҡуйҙы: “Юлға сығырға ваҡытмы?” “Ҡайҙа, батька?” – тип яурындарын йыйырҙы уныһы, ҡарттың күҙҙәренә туп-тура ҡараны. Степчик иһә, был “батька”нан һиҫкәнеп китте: күңелен көтөлмәгән, онотолған йылы тойғо ялманы. Белемгә ынтылған, китаптар менән ҡыҙыҡһынған, әле университетта уҡыған, аҡса менән күҙе томаланмаған саҡта ҡыҙы Иринаның “атайым” тигәне иҫенә төштө... Кисә генә танышҡан Федор түгел, әйтерһең дә, улы Василий шулай өндәшә, ул һыуға батып үлмәгән, тик оҙаҡ йылдар ҡайҙалыр юғалып ҡына торған да, ҙурайғас бына ҡайтып ингән.

- Василий Минович, – тип әкрен генә ҡартҡа табан яҡынланы Анюта. Ҡатындың зәңгәр күҙҙәре төпһөҙ саф күк йөҙөн хәтерләтә ине. Степчик хатта бер аҙ юғалып ҡалды: был бит уның Полинаһының йәш сағындағы ҡарашы... – Беҙҙең һеҙгә әйтәһе һүҙебеҙ бар... Аңлағыҙ, Федя менән етем үҫтек, ата-әсәләребеҙҙең кем икәнен дә белмәнек... Беҙ... Фатиха бирегеҙ беҙгә. Һәм атайыбыҙ булығыҙ, бергә йәшәйек. Япа-яңғыҙ көйө ҡайҙа бараһығыҙ хәҙер?..

                                 ***

Үлгәндәрҙе иҫкә алыу көнөндә Василь Степчик яңы ғаиләһе менән Полинаның, улының ҡәберенә зыярат ҡылырға килде. Иринаны оҙаҡ көттө ҡарт. Ҡыҙы күренмәне.

...Ҡарттың дауаханала киптергән сохарыйҙарын ике көндән игеҙәк Анютка менән Миколка, уның яңы ейәндәре, ашап та ҡуйҙы. Һөткә ебетеп ҡартҡа ла һуҙҙылар: “Олатай, аша, ныҡ тәмле бит!” Уларҙы сәйнәй-сәйнәй, бәләкәстәргә ҡарап уйға батты Степчик: ниндәй әкиәт уйлап табырға ейәндәренә, был һыйҙы ниндәй ҡуяндың күстәнәсе тиергә?