Күл буйына килһәң ине... Риф ЙӨҘЛӨКБАЕВ (3)

– Юҡ инде, ләкин уныһы минең эш. Күлде матурларға тип үҙ өҫтөмә алғанмын икән, аҡсаһын да үҙем табам. Шуныһы ғәжәп: төбөн таҙартҡас, һыуы ла артып киткәндәй булды, күрәһең, шишмәһе асылғандыр, – тине Рәзит ғорурлыҡ менән.

– Шулайҙыр. Ниңә ҡуртымға алмаҫҡа булдың әле?

– Былай ҙа ҡаршылар күп. Миңә ҡуртымға алыу кәрәкмәй. Бары тик күлде элекке, унан да яҡшыраҡ хәленә ҡайтарғым килә.

• Мөмкин ҡәҙәр бюджеттан ярҙам итергә тырышырмын. Урам араларындағы юлдарҙы күтәртеп, ҡом һалдырыуҙан арттырып булһа. Туҡта әле, бәлки халыҡтан бер аҙ йыйырбыҙ? – Азат Кәрим улы телефондан шылтыратырға тотондо. – Илдар, Винер ағайыңды юл уңайы кереп ал да ауыл хакимиәтенә кил әле.

Бер аҙҙан Илдар менән Винер килеп керҙе.

– Рәзит ағай, эшеңде күрҙем. Буш һүҙ һөйләй торған кеше түгелһең икән. Мин бик шатмын, – тине Илдар, иҫәнлек-һаулыҡ һорашҡас.

– Бына шул хаҡта һөйләшергә саҡырҙым да инде һеҙҙе. Рәзит ағайға ярҙам итергә кәрәк. Күлдән сыҡҡан ләм бер аҙ кибә бирһен дә, ир-егеттәрҙе йыйып өмә яһап, көрәк менән тигеҙләргә булыр, – тине лә Азат Кәрим улы, алдына ҡағыҙ менән ручка алып, ниҙер яҙа башланы.

• Римгә шылтыратайым әле. Мин уға эскиздар эшләргә ҡушҡайным. Килеп, фекере менән уртаҡлашһын, – тине Рәзит телефонын алып.

Өйөндә натюрморт төшөрөп ултырһа ла, Рәзит ағаһы шылтыратҡас, Рим буяуҙарын йыйыштырып ҡуйҙы ла ауыл хакимиәтенә ашыҡты. Үҙе менән ватманға төшөрөлгән эскизын алды. Ул килеп кергәндә бүлмәләгеләр ҡыҙып-ҡыҙып күлдең киләсәге хаҡында һөйләшә ине. Ишектә Рим күренгәс, Рәзит:

– Рим туғаным, эскиз әҙерме? – тине.

• Бына һыҙғылаған инем, һеҙгә оҡшаһа, – тине егет, ватманын өҫтәлгә йәйеп.

Ундағы төҫлө буяуҙар менән эшләнгән тәбиғәт күренешен күреп, бер мәлгә аңламайыраҡ торҙолар.

– Нимә был, Рим туғаным? – тине Азат Кәрим улы.

– Күл һәм уның тирә-яғы шулай булырға тейеш. Рәзит ағайҙың һөйләүе буйынса төшөргәйнем. Бына күл, бында ҡомлоҡ – ҡыҙыныу урыны, бында – ял итеп ултырырға эскәмйәләр. Күлдә йөрөргә теләгәндәргә бер нисә кәмә. Бында юл, асфальт йәйелһә, тағы ла шәберәк булыр. Былары инде – кистәрен яҡтыртыр өсөн лампалар.

– Маладис, Рим туған, эскиз-планың бик шәп. Тик тормошҡа ашырыуы ғына нисек булыр? – тине Илдар, елкәһен тырнап.

– Унда бит ҡомлоҡ юҡ, – тине Винер, ватманға ҡарап торғас.

– Машина менән Ағиҙел буйынан ташырға тура киләсәк инде, – тине Рәзит, эскиздан ҡәнәғәт ҡалып. – Булдырғанһың, Рим туғаным, һиңә уҡырға кәрәк.

– Эскиз матур ҙа ул, күп сығым кәрәк буласаҡ бит әле. Минең иҫәпләүҙәрем буйынса, яҡынса бер нисә йөҙ меңгә баҫасаҡ. Лампочкалары менән ҡомлоғо, бәлки, кәрәкмәҫ, был бит ҡала түгел? – тине Азат Кәрим улы, ҡағыҙына нимәлер яҙып ҡуйҙы.

– Ауыл халҡы ҡаланыҡынан кәм түгел – тәртипһеҙлектәрҙе бөтөрөр өсөн матурлыҡ менән тәрбиәләргә тейешбеҙ. Эскиздағыса уҡ булмаһа ла, шуға яҡыныраҡ итеп эшләһәк, бер кемдең дә сүп түгеп, күлде бысратырға ҡулы бармаҫ, – тине Рәзит.

– Мин риза, Рәзит ағай. Башлағас, аҙағынаса еткереү зарур. Ярҙамға халыҡтың үҙен йәлеп итергә, мал күлгә төшмәһен өсөн кәртәләп тә алыу кәрәк. Рәзит ағай үҙ өҫтөнә алһа ла, күл – ауыл халҡыныҡы. Шулай булғас, һәр ғаилә дөйөм эшкә күпмелер өлөш индерһен, – тине Илдар, эскизға ҡат-ҡат ҡарап.

• Минең бер аҙ йыйған аҡсам бар, шуны бирәм. Ситтә йәшәгәндәргә лә өндәшәйек. Береһе лә кире ҡаҡмаҫ, тип уйлайым. Нәнәйем дә, бер айлыҡ пенсиямды бирәм, тип һөйләнә ине. Ул башҡаларҙы ла өгөтләр, – тине Винер. Артабан ҡалғандар ҙа беренселәрҙән булып үҙ өлөшөн керетәсәге хаҡында әйтте.

Көҙгө һалҡындар башланғансы эште тиҙләтергә килештеләр. Иғлан яҙып элергә, әүҙемселәргә өйҙән-өйгә йөрөп аңлатыу эше алып барып, аҡса йыйырға, күлдең тирә-яғын тигеҙләп, төньяғына ҡом түшәп, кәртәләп алырға тигән ҡарарға килеп, ҡайтырға сыҡтылар.

Ишек алдында Вәли осраны.

– Рәзит, һине күрергә ине, барығыҙҙың да бергә булыуы яҡшы булды, – тип башланы һүҙен.

– Йә, Вәли ағай, һөйләп ебәр, ни булды? – тине Рәзит.

– Күлгә ауыл көтөүен төшөрөргә һин рөхсәт иттеңме? Әле генә һыу эсергә килделәр. – Барыһы ла аптырашып, бер-береһенә ҡарашты.

– Юҡ, ни эшләп рөхсәт итәйем? Өсөнсө көн генә тәрәнәйттергәйнем. Харап итәләр бит, берәй сараһын күрергә кәрәк, Азат Кәримович. Был миңә ҡаршы ҡылынған эш.

– Бөгөн кемдең көтөү сираты? – тип һораны Азат Кәрим улы Илдарҙан.

– Нәзирәләрҙең күршеһе Закирҙарҙыҡы булырға тейеш. Кем эше икәне аңлашыла башланы шикелле, – тине Илдар.

– Әйҙәгеҙ күлгә. Ул ҡала балалары белмәйҙер. Күлдән ҡыуһындар, – тине лә Рәзит ашығып атлай башланы. Уға башҡалар эйәрҙе. Күл буйына килеп еткәс, Рәзит көтөүсе егеттәр янына килеп:

– Көтөүҙе күлгә керетергә кем рөхсәт итте һеҙгә? – тине тауышын күтәреп.

– Атайым, ниңә ярамаймы ни? – тине береһе.

– Ярамай. Күрмәйһегеҙме ни, күл тирәһендә эштәр бара. Һеҙ ошонда һыу инеп үҫтегеҙме?

– Эйе, – тип егеттәр баш ҡаҡты.

– Шулай булғас, күлде бысратырға ярамай. Малдарығыҙҙы хәҙер үк сығарығыҙ ҙа яланға ҡыуығыҙ, – тине Азат Кәрим улы.

• Беҙ белмәнек. Атайым, төшкөлөккә күл буйына алып килегеҙ, тине. Кисә кис кереп, Нәзирә апай ҙа шулай тигәйне, – тине малайҙарҙың икенсеһе.

Егеттәр көтөүҙе ауыл осона алып китте.

– Был Нәзирәнең генә этлеге. Баштан уҡ миңә ҡаршы булды, – тине Рәзит, мал тапаған күл ситенән күҙен ала алмайынса.

– Күлде алырға рөхсәт иттермәйәсәкмен, тип ауыл халҡын ҡотортоп йөрөгәнен беләм, – тине Илдар, Азат Кәрим улына ҡарап.

• Ни өсөн ул ҡаршы һуң?

Азат Кәрим улының һорауына Винер яуапланы:

– Эште Рәзит ағай уның менән кәңәшләшеп башламағанға. Мин – депутат, ауылдың табибы, минең менән кәңәшләшмәйенсә бер кем бер ниндәй эш башларға тейеш түгел, ти икән. Нәнәйҙе күреп: “Йыйында Рәзит яҡлы булып һөйләнең, сирләһәң, килеп йөрөмә”, – тип әйтеп киткән.

            Һөйләшеүгә Илдар ҡушылды:

– “Район етәкселәре лә, ауыл хакимиәте лә минең менән иҫәпләшмәйенсә булдыра алмай. Минең арҡала ғына һайлауҙарҙы йөҙ процент һөҙөмтә менән үткәреп киләбеҙ. Әйткәнемә ҡаршы булһаң, урыныңа бүтәнде һайлап ҡуябыҙ”, тине миңә.

– Һин ни тинең? – тип ҡыҙыҡһынды Винер.

– Нәзирә апай, һин пенсияла, тынысланып ҡына өйҙә ятырға ваҡыт түгелме икән, тигәйнем, ишетмәгәнде ишетергә яҙҙы.

• Нәзирә әллә ни ҡыра алмаҫ. Үҙен күреп, ныҡлап һөйләшермен. Ә беҙгә оҙаҡҡа һуҙмай эшкә тотонорға кәрәк. Илдар, һин көтөүҙе үҙ контролеңә ал, – тине Азат Кәрим улы. Ә башында “Нәзирәне нисегерәк тынысландырырға икән?” тигән уй ҡайнай ине.

12.

Йыйында һүҙе үтмәгәс, Нәзирә үҙен ҡайҙа ҡуйырға белмәй ыҙаланды. Бығаса уның яҡлы булып, һүҙен йөпләп йөрөүселәрҙең яҡлашып бер һүҙ әйтмәүенә асыуы килде. Миңә йомоштары төшөр, күҙ терәп килерҙәр әле, тип үс алыу өсөн уңайлы мәл көтә башланы. Юлда осратып, Кәримәгә лә үпкәһен белдерҙе:

– Апай, үҙеңә ышанғайным. Ә һин Рәзитте яҡлап, күлде бирергә ризалыҡ белдерҙең, – тине, асыуын көскә тыйып.

– Мин Рәзитте яҡлап түгел, күлебеҙҙең яҙмышын хәстәрләп тауыш бирҙем. Башҡа берәү булһа ла, шулай итер инем. Нәзирә туғаным, нисек кенә булһа ла күлде, ауылыбыҙҙың йәмле урынын, һаҡлап ҡалырға тейешбеҙ.

• Ул иң тәүҙә минең менән кәңәшләшергә тейеш ине. Үҙенә кәрәгем тейер әле…

Кәримә артабан һүҙ көрәштереп торманы, ҡайтырға юлланды. Шәфҡәт туташы менән йәмһеҙләшкеһе килмәй ине. Үҙенең дә ҡаты, әсе телле икәнен белә: әллә нәмә әйтеп ҡуйыуынан шикләнде. Берәй ҡасан тынысланыр әле, тип уйланы.

Кәримәнең үҙен тыңларға ла теләмәүен аңлаған Нәзирә ярһып магазин яғына атланы.

Унда Фатима йәш сағында Үзбәкстанда йәшәп, донъялар боларғас, ауылға ҡайтҡан Мәстүрә менән ярһып-ярһып нимә хаҡындалыр бәхәсләшә ине.

– Мәстүрә апай, алырыңды алдың, бар ҡайт инде, ана кеше килә, – тине һатыусы, Нәзирәне күреп.

– Ҡыуырға хаҡың юҡ, күпме теләйем, шунса торам. Минең менән ипле  һөйләш, юғиһә холҡомдо беләһең, – тип ишеккә ыңғайланы Мәстүрә.

• Ситтән ҡайталар ҙа, әллә кем була ла китәләр. Бер нисә тапҡыр улыма ҡот ҡойҙорорға барғайным. Шуның өсөн мин уны ғүмер буйы ҡарарға тейешмен, имеш. Ниңә саҙаҡа килтермәйһең, ас ятам бит, ти.

Фатиманың туҙыныуына Нәзирә үсәне, Мәстүрә апай дөрөҫ эшләй, тип эстән һөйөндө. Үҙе лә үпкәһен белдерергә килгәйне. Хәлдең асылын аңлағас, һыуына төштө лә тыныс ҡына:

– Фатима, йыйында үҙеңдән уңай һүҙ көткәйнем, һин мине яҡламаның. Ләм-мим булдың, – тине, ҡатындың йөрәгенә ут һалып.

– Мин һеҙҙе алдан һөйләшеп килешкәнһегеҙҙер тип уйланым. Унда бит һөйләүселәр күп булды. Шунан һуң Рәзит ағайыма нисек ҡаршы сығайым? Беҙ бит өс туған. Туғанлыҡ хаҡы бар, – тине Фатима, бер аҙ ҡаушай төшөп.

• Магазин асырға йөрөгәнегеҙҙә ағайың түгел, мин һиңә ярҙам итешкәйнем. Етәкселәргә ыңғай һүҙ әйтмәһәм, асыр инең асмай ҙа!

Фатиманың йөҙөнә ҡыҙыллыҡ йүгерҙе. Онотоп та киткән: ул саҡта Нәзирә апаһына инәлгәйне шул. Үҙен ғәйепле тойоп, ни эшләргә белмәне: тегеләй-былай йөрөндө, телефонын ҡараған булды. Һүҙҙе икенсегә борорға теләп:

– Берәй нәмә алырға килдеңме? – тип урынһыҙ булһа ла һорашҡан булды.

• Бер нәмә лә кәрәкмәй. Кәрәк әйберҙе район үҙәгенә барып та алам мин, – тине Нәзирә, һүҙҙәренә баҫым яһап. – Рәзит ағайың күлде, тәрәнәйтәм тип, эштән сығарған. Районға яҙып ебәрәм, һин дә ҡултамғаңды ҡуйырһың. Килеп тикшерһендәр.

Башҡа бер һүҙ ҙә ҡушмайынса, Нәзирә сығып китте. “Ниндәй көн булды һуң әле? Барыһы ла килеп үпкә белдерә, барыһы ла янап сығып китә”, – тип Фатима илар сиккә етте. Ярай әле Вәли ағаһы килеп керҙе, юғиһә күҙ йәштәренә ирек бирә ине.

• Һаумы, Фатима туғаным. Нәзирә мине күрмәй ҙә үтеп китте. Әллә һиңә лә үпкәһен белдерҙеме? – тине йылмайып.
• Шулай шул.

– Аптырама, бөтә ауыл халҡына асыулы ул. Олоғая. Элеккесә ауылда беренсе булғыһы килә. Һүҙе үтмәй башлағас, тиреһенә һыйыша алмай. Тәүҙә мин дә Рәзиткә ҡаршы инем. Әммә ул изге ниәттән йөрөй. Ана эште башлап та ебәрҙе. Күл уға аҡса килтерә торған урын түгел, халыҡ өсөн тырыша.

– Эйе, үҙ кеҫәһенән түләп техника килтерткән икән. Ә Нәзирә апай, күлде боҙған, районға яҙып ебәрәм, ти. Иҫәбе – халыҡтан ҡултамға йыйыу.

• Яҙһын. Закирҙы ҡотортоп, күлгә көтөү индергәне өсөн үҙен яҙырға кәрәк. Был бит – енәйәт. Килһендәр, күрһендәр, бәлки, шулай яҡшыраҡ булыр. – Вәли аҡса һуҙҙы. – Бир әле бер һыра. Көн бигерәк эҫетеп ебәрҙе.

Нәзирә бер нисә көн уйланып йөрөнө лә, кеше әрләп йөрөп кенә рәт сыҡмаҫ тип, төн ултырып ике нөсхәлә ялыу яҙҙы. Береһен – районға, улар менән эш сыҡмаһа, икенсеһен Өфөгә ебәрергә. Дуҫ-ишенә, ҡасандыр ярҙам итешкән кешеләренә кереп ҡултамға йыйҙы. Ҡултамға ни саҡлы күп булһа, ялыуҙың тәьҫире лә шул тиклем көслөрәк булыуын ул инде яҡшы белә. Әммә башта биш-алты кешенән дә артығын ризалата алманы. Күптәр күлдең элекке хәленә ҡайтырына, матурланырына ихлас күңелдән ышанды, изге эшкә үҙҙәренең дә өлөш индерәсәген белдерҙе.

Район хакимиәтенә ялыу килеп төшкәс, комиссия ойоштороуҙан элек гәзиттән хәбәрсе ебәреп, урында хәлде асыҡлап, халыҡ фекерен белдереп, мәҡәлә баҫтырыу кәрәк, тигән фекергә килде Дамир Хәлит улы. Рәзит Ҡарабаевҡа үҙе фатиха биргәс, эштең былайға китеүен көтмәһә лә, һәр башланғысҡа ҡаршылыҡтар булырын һиҙә ине ул. Баш мөхәрриргә ауылға хәбәрсе ебәреп, хәҡиҡәтте асыҡлаған мәҡәлә ойошторорға ҡушты.

Гәзит хәбәрсеһе Гөлнара ауылға килеп төшөү менән иң тәүҙә күл буйына килде. Төрлө яҡтан фотоға төшөрөп алды, һыу ятҡылығына яҡын бер нисә өйгә кереп сыҡты, унда йәшәгәндәрҙең фекерен белеште.

– Күлде тәрәнәйтергә, матурларға тигәнгә һис ҡаршылығыбыҙ юҡ. Тик мал, ҡош-ҡорт керетмәҫкә тигәнгә риза түгелбеҙ. Бығаса малдарыбыҙ шунда һыуланы, ҡош-ҡортобоҙ шунда үҫте. Кәртәләп алғас, улар ҡайҙа бара? – тине Әсмә ҡарсыҡ, тулы кәүҙәһен тегеләй-былай уйнатып. Шул саҡ өйҙән саҡ-саҡ атлап Барый ҡарт сыҡты.

– Ҡарсыҡ, көн эҫе, юлдан килгән кеше һыуһағандыр. Өйгә саҡыр, сәй ҡуйып ебәр, – тине.

• Ана Рәзит яҡлыларға барып эсһен. Саҡ баҫып торған килеш ҡанымды ҡыҙҙырма, үлә алмаған ҡартлас! – тип зәһәрен сәсте Әсмә ҡартына.

Башын эйеп, йүтәлләй-йүтәлләй Барый кире өйгә инеп китте.

– Ирегеҙҙе юҡҡа әрләнегеҙ, уның ни ғәйебе бар? – тине Гөлнара, сырхау ҡартты йәлләп.

• Кәрәкмәгәнгә ҡыҫылмаһын. Донъяны мин алып барам. Ул йылына бер нисә мәртәбә дауаханала ятыуҙан бушамай. – Ошоноң менән һүҙҙең тамам икәнен аңлатҡандай, Әсмә ҡылт ҡына боролоп өйгә инеп китте.

Бер кешенең генә һүҙе ауыл халҡының фекере түгеллеген Гөлнара яҡшы белә. Шуға күрә бүтәндәр менән дә осрашып әңгәмәләште. Күпселек Рәзит Ҡарабаевты яҡлап, уға ышаныс белдерҙе. Халыҡ фекерен ишеткәс, хәбәрсе ауыл хакимиәтенә килде. Азат Кәрим улы көтә ине инде.

– Йә, нисек, халыҡ нимә ти? – Шулай тип ҡаршыланы бүлмә хужаһы.

– Күпселек Рәзит ағай яҡлы. Уға ярҙам итмәкселәр. Бер нисә кешенең генә хупламауы әллә ни түгел, – тине Гөлнара.

– Ҡаршылыҡ булһын. Ул эшкә этәргес, сәм бирә. Шәфҡәт туташы булып эшләгән Нәзирә апайҙың әҙәм ҡотортоп, донъя бутауын да беләм. Ни өсөндөр Рәзитте өнәп бөтмәй. Бәлки, улай ҙа түгелдер.

• Бер ағай... – Гөлнара блокнотынан ҡарап алды. – Вәли ағай әйтеүенсә, Нәзирә апайҙың улы күлдә балыҡ үрсетмәксе булған икән. Эштең әтнәкәһе, бәлки, шундалыр?

Хакимиәт башлығы Рим эшләгән эскизды Гөлнараның алдына йәйеп һалды.

• Бына шулай булырға тейеш киләсәктә күлебеҙ. Дөрөҫ, эш етерлек. Ләкин атҡара алмаҫтай түгел.

Эскизға ҡарап, Гөлнара оҙаҡ ҡына һоҡланып торҙо. Аҙаҡ уны фотоға төшөрөп, блокнотына авторының исем-шәрифтәрен теркәп ҡуйҙы.

• Тормошҡа ашһа, иҫ киткес буласаҡ. Рәзит ағайға ярҙам итергә кәрәк, Азат Кәримович. Шундай янып йөрөгән кешеләр күберәк булһа, ҡайһылай шәп булыр ине лә бит...

Шул саҡ Нәзирә килеп керҙе. Һаулыҡ та ҡушып тормайынса:

– Һин нимә, һеңлем, гәзиттә эшләйем тигәс тә, ниңә минең менән һөйләшмәнең? – тип Гөлнара алдына килеп баҫты.

– Таныш бул, был – Нәзирә апай. Беҙҙең депутатыбыҙ, – тип таныштырҙы Азат Кәрим улы.

– Мин һеҙҙең эш урынына ла барҙым. Юҡ инегеҙ. Өйөгөҙ ҙә бикле булды, – тине Гөлнара.

• Мин саҡырыуҙар буйынса йөрөй инем. Эшем шундай, гел генә медпунктта ултыра алмайым.

Эштә бик һирәк булыуына, саҡырғанда килмәүенә, район дауаханаһына бер нисә тапҡыр яҙып та фәтүә булмауына ауыл халҡының зарланыуы хаҡында Гөлнара әйтергә уҡталғайны ла, туҡталып ҡалды. Бүтән эш менән йөрөй бит ул бөгөн. Алдында күл мәсьәләһе, шул хаҡта халыҡ фекерен өйрәнеү тора.

– Нәзирә апай, ни өсөн һеҙ күлде матурлауға, шул эшкә тотонған Рәзит ағайға ҡаршы? – тине Гөлнара тыныс ҡына.

– Һеҙ ситтән килгәс, ауыл хәлдәрен бик белеп бөтөрмәйһегеҙ. Рәзит тигән кеше ауылда йәшәмәй бит ул. Район үҙәгендә тора. Күл уға ниңә кәрәк? Кәртәләп алып, ситтәрҙе, туристарҙы йәлеп итеп, аҡса эшләргә ниәтләй ул, – тине “һеҙ”гә күсеп.

– Был насармы ни? Миңә ҡалһа, ундайҙарҙы хупларға, ярҙам итергә генә кәрәк. Республикабыҙ етәксеһе лә туризмды үҫтерергә, уның яңыса юлдарын эҙләргә ҡуша. Шулай булғас, Рәзит ағайға рәхмәт әйтеп, ҡулын ҡыҫырға ғына ҡала, – тине Гөлнара, шундай мәғлүмәт ишетеүенә һөйөнөп. Яҙыласаҡ мәҡәләһе лә күҙ алдына килде шул мәлдә.

– Бына һеҙ ҙә халыҡ һүҙен тылҡыйһығыҙ. Ә һуң мал-тыуар, ҡош-ҡорт ҡайҙан һыу эсергә тейеш? Күл – тәбиғәттеке, шулай булғас, барыбыҙҙыҡы ла тигән һүҙ.

– Бынан ары, Нәзирә апай, мал-тыуарҙы, ҡош-ҡортто урамда йөрөтөү тыйыласаҡ. Уның өсөн һәр кемдең ихатаһы бар, – тине Азат Кәрим улы. Шунан һуң Гөлнараға ҡарап:

– Һеңлем, еңгәң өҫтәл әҙерләгән. Беҙгә барып сәй эсеп алырһығыҙ, – тине.

– Рәхмәт, Азат Кәримович, беҙ ҡайтырбыҙ инде, машина көтә, – тине хәбәрсе итәғәтле генә итеп һәм урынынан ҡуҙғалды.

• Һеңлем, минең фекерҙәрҙе төшөрөп ҡалдырып, бүтәндәрҙекен генә яҙһаң, һеҙҙең өҫтән ялыу Өфөгә китәсәк, – тип Нәзирә лә ҡуҙғалыу яғын ҡараны.

13.

Ауыл кешеләре үҙ-үҙенә бикләнеп ҡалғандай, битараф һымаҡ күренһә лә, күл мәсьәләһе күтәрелгәс, таяҡ тығып ҡуҙғытҡан ҡырмыҫҡа иләүенә оҡшап ҡалды. Магазин тирәһендә, урам араларында, ҡунаҡ-маҙарҙа һүҙ шул хаҡта ғына барҙы. Берәүҙәр хупланы, бәғзеләр ҡаршы һөйләне. Нисек кенә булмаһын, халыҡ йоҡоһонан уянғандай итте. Эшкә ныҡлап тотонорға халыҡты ылыҡтырыу өсөн тағы йыйылдылар. Клуб алдында ағастар ышығында һөйләшергә булдылар. Был юлы Азат Кәрим улы һүҙҙе ҡыҫҡараҡ тоторға тырышты.

• Ауылдаштар, бөгөнгө йыйында бер генә мәсьәлә ҡарала. Көҙгә тиклем күлде Римдең эскизы буйынса эшләп бөтөрөргә, һәр хәлдә, шуға яҡын итергә тейешбеҙ. Үҙ иҫәбенә Рәзит күлде тәрәнәйттерҙе, киңәйттерҙе. Артабан ул үҙе генә эште атҡарып сыға алмаҫ. Беҙҙән дә ярҙам кәрәк буласаҡ. Дөрөҫөрәге, аҡса йыйырға, хәллерәк туған-тыумасағыҙға мөрәжәғәт итергә. Винер үҙ өлөшөн индерҙе, Кәримә апай ҙа бер айлыҡ пенсияһын тапшырҙы. Староста Илдар, тағы бер нисә кеше дөйөм ҡаҙанды тулыландырҙы. Аҡсаны ауыл хакимиәтенә килтерергә кәрәк. Унда ул кешенең исем-шәрифтәре теркәлеп ҡуйыласаҡ. Йыйылған аҡса күлдән башҡа бүтән нәмәгә тотонолмаясаҡ. Өмәлә ҡатнашҡандарға ихлас рәхмәтемде белдерәм. Шул тигеҙләгән ергә ҡом ташытырбыҙ. Техникаһы булғандар был эштә ярҙам итер тип ышанам. Баҫыуҙарҙы ҡуртымға алғандар менән дә һөйләштем. Улар тейәгес трактор бирмәксе. Ҡомға рөхсәт бар, борсолаһы түгел.

Йыйылған халыҡ шаулашып алды. Аранан берәү:

– Ауылда иң мөһиме күл генәме ни? Ә юлдар? – тип ҡәнәғәтһеҙлек белдерҙе.

– Ямғыр яуһа, үтерлек түгел бит. Ғәрлек.

– Обелискты яңыртырға тигәйнек, ҡасан эш башлана?..

• Иптәштәр, тауышты бөтөрәйек, урындан ҡысҡырмағыҙ. Һүҙегеҙ булһа, бында сығып һөйләгеҙ. Йыйынды баҙарға әйләндермәйек. Ошо көндәрҙә грейдер килә, ул юлдарҙы күтәртеп сыҡҡас, ҡом түшәй башлаясаҡтар. Был эштәрҙе юл-төҙөлөш идаралығы башҡара. Илдар, һин, староста булараҡ, контролдә тоторһоң. Тәп-ләп эшләп китмәһендәр, сифатын тикшерерһең. Грейдер килгәнсе, урам буйында кемдең нимәһе бар, алығыҙ, ҡамасаулап ятмаһын. Тағы шуны иҫкәртмәксемен: ҡош-ҡортоғоҙҙо, мал-тыуарығыҙҙы урам буйына сығармағыҙ. Күл буйында ла, урамдарҙа ла техника эшләйәсәк. Бәрелеп-һуғылһа, йәки тапалһа, үҙегеҙ ғәйепле буласаҡһығыҙ. Йәй ғүмере ҡыҫҡа, өлгөрөп ҡалырға кәрәк. Обелискка килгәндә, быйылға шул килеш ҡалып торор: киләһе йыл планына индерҙек. Өр-яңынан эшләтергә иҫәп. Бөйөк Еңеүҙең юбилейына әҙер булыр, тип торабыҙ.

Азат Кәрим улы һөйләгәндә эргәһенә ауыл муллаһы килеп баҫты. Бүлдермәй генә тыңланы ла: “Миңә лә бер нисә һүҙ әйтергә мөмкинме?” – тип рөхсәт һораны. Шул саҡта иң арттан бер ир тауышы ишетелде:

• Тағы вәғәз уҡырға тотонормо икән?

Әммә хуплаусы табылманы. Мулла уны әллә ишетте, әллә юҡ, тамағын ҡырҙы ла һүҙен башланы:

• Әс-сәләмү ғәләйкүм, мосолман ҡәрҙәштәр! Ауылыбыҙҙа ҙур эштәр башҡарылырға тора. Был – шатлыҡлы күренеш. Аллаһ Тәғәләнең ҡөҙрәте киң. Ул теләһә, барыһы ла башҡарылыр. Беҙгә, ошо ауылда йәшәгәндәргә, юлы ла, күле лә бик мөһим. Ауылыбыҙ күркәмләнһә, үҙебеҙгә йәшәүе күңеллерәк булыр. Беҙгә берҙәмлек кәрәк. Аллаға шөкөр, район етәкселеге, бағыусылар ярҙамында, һеҙҙең ҡатнашлыҡта бына тигән мәсет һалдыҡ. Ләкин унда йөрөмәйбеҙ, балаларыбыҙҙы ылыҡтырмайбыҙ. Мәжлестәрҙә ошо хаҡта иҫкәртеп торам. Магазинға, йәшереп һатыусыларға араҡыға барырға, урам буйлап ҡыҙмаса йөрөргә оялмайбыҙ, ә мәсеткә килергә, ниңәлер, тартынабыҙ. Туғандар, мәсет һалғанбыҙ икән, буш торорға түгел, ә кешегә хеҙмәт итергә тейеш. Күлгә килгәндә, был изге эштә Рәзиткә бары уңыштар ғына теләйем. Уға аяҡ салмайыҡ, ҡеүәтләйек. Быға тиклем күлде бер кем дә хәстәрләмәне, ә хәҙер аҫтыртын ҡаршылыҡ башланды. Был мосолмандарға хас күренеш түгел. Аллаһ Тәғәлә быны хупламай. Үҙебеҙгә гонаһ йыймайыҡ, мосолман ҡәрҙәштәр!

Мулла һүҙен тамамлағас, Азат Кәрим улы:

• Ауылдаштар, хәҙер буласаҡ күл буйы һүрәтен иғландар таҡтаһына элербеҙ, ҡарарһығыҙ. Кемдәр ауылыбыҙҙа шундай матур урын булһын, ти, ярҙам итергә тырышырһығыҙ, – тип һүҙен тамамланы.

Халыҡ таралырға ашыҡманы. Барыһының да буласаҡ күл буйы күренешен күргеһе килде. Полиэтилен менән ҡапланған һүрәтте Шамил таҡтаға элгәс, кешеләр кемуҙарҙан шунда ашыҡты.

Йыйынға Гөлзифа ла килгәйне. Халыҡ араһынан Шамилды эҙләне. Күреп ҡалғас, эргәһенә килде. Бер-береһенә яҡынайып, күҙгә күҙ ҡарашҡас, ир клубҡа ымланы. Уларҙың айҙан ашыу осрашҡаны юҡ, бер-береһен һағынышҡайнылар. Винер ҡайтҡас, осрашыуҙарын кисектереп торҙолар. Ул һиҙеп ҡалһа, аҙағы нисек булырын икеһе лә яҡшы күҙаллай ине. Ә бөгөн Винер өйҙә юҡ, нәнәһен район дауаханаһына диспансеризация үтергә алып китте. Һағышына сыҙай алмаған Гөлзифа шул форсаттан файҙаланмаҡ булып:

– Шамил, йырҙар китабымды таба алмайым. Өйҙә пыр туҙҙырып эҙләнем, клубта ҡалманымы икән? – тине моңһоу күҙҙәрен Шамилға төбәп. Уныһы шундуҡ аңлап:

• Саҡ ташламаным, һинең китабың инеме ни ул? – тигән булды шаяртып. – Әйҙә, биреп ебәрәм

Бүлмәгә кергәс, Шамил тиҙ генә ишекте элә һалды, Гөлзифаны ҡосаҡлап үбә башланы.

– Тыныслан, Шамил, урам тулы кеше. Эҙләп керһәләр, мәсхәрә булыр, – тине Гөлзифа шым ғына.

• Мин һине шундай һағындым! Белһәң икән...
• Мин дә. Әммә хистәргә хужа булайыҡ. Хәтереңдәме, тәүге йыйында кемдер, күл буйын мөхәббәт ояһына әйләндереп баралар, тине. Тимәк, беҙҙе кемдер күргән. Һағыраҡ булайыҡ. Һин китап бир ҙә, мин сығайым. Винер ҙа ҡайтып, эҙләп йөрөүе бар. Ирем киткәс, көҙгә осрашырбыҙ әле, – тине ҡатын.

Тауыш-тынһыҙ ғына ишекте асып, Гөлзифаны сығарғас, Шамил баянын алып уйнай башланы. Шундуҡ сыҡманы, кешенең шикләнеүе бар. Шамил да, Гөлзифа ла үҙҙәренең йәш саҡтағыса янып-көйөүҙәрен аңлай алманы. Нимә был: мөхәббәтме, аҙғынлыҡмы? Өйҙә алынып бөтмәгән йылыны ситтән эҙләүме? Юғиһә бит икеһе лә яратышып үҙ донъяларын ҡорҙо. Йылдар үткән һайын ирең, ҡатының алдындағы яуаплылыҡ кәмейме? Ошондай һорауҙарға икеһе лә яуап таба алмай интекте. Аҙағы нисек бөтөр? Иртәме-һуңмы бындай осрашыуҙарға сик ҡуйылырға тейеш. Йә, аҡылдарына хужа булып, эш тәрәнгә киткәнсе хушлашырға, йә ғаиләләрҙе пыран-заран итеп туҡталырға. Икенсеһе уларҙы нығыраҡ хәүефләндерә. Йөрөй башлауҙары үҙенән-үҙе килеп сыҡһа ла, араларҙы тиҙ генә өҙөү еңел түгел икән. Бер-береһенә улар шундай эҫенде: осрашмай тороуҙы күҙ алдына ла килтерә алмайҙар.

Ҡышҡы көндәрҙең береһендә нәнәһе менән һөйләшеп ултырғанда һүҙ үҙенән-үҙе һуғыштан һуңғы ауыр йылдарға күсеп китте.

• Күптәрҙең ире һуғыштан ҡайта алманы, әммә ҡатындар уларҙың рухына тоғро ҡалды. Береһе лә аҙып-туҙып йөрөмәне, тешен ҡыҫып түҙҙе. Ҡатын-ҡыҙ яҙмышы шундай: сабыр булыу, көтә белеү, – тине Кәримә ҡарсыҡ, орсоғон әйләндерә-әйләндерә. Шул саҡ Гөлзифа ҡып-ҡыҙыл булды, үҙен ҡайҙа ҡуйырға белмәй аҙапланды. Ә нәнәһе һис ни булмағандай һөйләне лә һөйләне. Тура бәреп әйтмәһә лә, нимә хаҡында икәнен аңлауы ҡыйын түгел ине. Тик Гөлзифа шуныһына төшөнмәне: нәнәһе бер-бер нәмә һиҙенәме, әллә алдан киҫәтеп ҡуйыуымы? Ул ваҡытта Гөлзифаның нәҡ Шамил менән осраша башлаған мәле ине. Нәнәһенең һүҙҙәренән һуң оҙаҡ ҡына уйланып йөрөнө. Шул ваҡытта уҡ Шамил менән араларҙы өҙәһе булған да бит, тик хистәренә баш була алманы. Ир наҙына шундай һыуһаған ине, түҙә алманы...

14.

Район гәзитендә “Ауылда парк буласаҡ” тигән мәҡәлә Рим эшләгән эскиз менән баҫылып сыҡҡас, ҡулдан ҡулға йөрөтөп, ҡыҙыҡһынып уҡып сыҡтылар. Һәр кем мәҡәләнән үҙ исемен эҙләне. Нәзирә генә, яҙма сыҡҡанын ишетһә лә, иҫе китмәгәнгә һалышты. Күршеһе: “Мә, уҡы”, – тип биргәс кенә, күҙ йүгертеп сыҡты. Үҙ исеменең юҡлығын күреп, бар районға фашланмауына һөйөндө. Рәзитте маҡтап, уның башланғысын халыҡтың хуплауы, ярҙам итергә әҙер тороуы хаҡында уҡығас, үҙенең еңелгәнен аңланы. Район гәзитенә һәм етәкселәргә ҡаршы төшөүҙең хәйерлегә булмаҫын белһә лә, ялыуҙың икенсеһен Өфөгә ебәрергә ҡарар итте. Теләгән һәр кешенең дөйөм халыҡтыҡы булған ер-һыуға ҡул һуҙырға хаҡы юҡ, ундайҙарға ҡарата берәй закон барҙыр әле, тип уйланы. Ярты юлда туҡтап ҡалмаҫҡа ине иҫәбе. Быға тиклем уның бер ваҡытта ла еңелгәне, һүҙе аяҡ аҫтында ҡалғаны булманы.

Мәҡәлә аҙағындағы “Рәзит Ҡарабаев кеүек ауылды күркәмләндерергә ынтылып, киләсәккә ҙур өмөттәр менән янып йәшәгәндәр күберәк булһын ине, ундайҙар йәшәйешебеҙҙе тағы ла яҡшыртыуға һәләтле” тигән юлдар Нәзирәнең асыуын килтерҙе. “Тапҡандар маҡтар кеше”, – тип үрһәләнде ул.

Эшенә китеп барышлай Нәзирәгә Винер осраны. Иҫәнлек-һаулыҡ һорашҡас:

– Эшкә ҡасан китәһең, Винер? –тип һораны.

– Көҙгә генә. Һорап ҡайтҡайным. Аҙбарҙы нығытаһы, күлде Рәзит ағай уйлағанса эшләп бөтөрәһе бар, – тине Винер.

– Үҙең аҡыллы ғына кешеһең, ә шул Рәзиттең һүҙенә ышанып, айт тигәнгә тайт итеп йөрөйһөң. Ни файҙа һиңә унан?

– Файҙа өсөн түгел, күл өсөн тырышам. Ул матур булһа, насармы ни, Нәзирә апай? – Уның юҡтан ғына һүҙ башламағанын, нисек тә булһа йөрәгенә ут һалып, ярҙам итеүҙән баш тарттырырға уйлағанын Винер һиҙенә.

– Бына күлде һин алһаң, ярҙамлашырға шатланып риза булыр инем.

– Миңә кәрәкмәй. Йылына бер нисә генә ҡайтам бит. Рәзит ағай көн дә бында.

– Күлде алһаң, ауылға ҡайтып, пластик тәҙрә эшләү цехы асып ебәрер инең. Бөтә халыҡ ситкә заказ бирә. Мин әйткәнде уйла әле, – тине Нәзирә, серле генә йылмайып.

– Кәрәкмәй миңә. Мин үҙемсә өйрәнгәнмен.

– Уныһы шулай ҙа, тик балаларың атаһын, ҡатының ирен күрмәй яфалана. Йәш саҡта, бер-береңде һөйөп-һөйөлөр мәлдә, ситтә йөрөп ят инде. Гөлзифа ла аптырағандың көнөнән клубҡа йөрөй башланы бит. Ире эргәлә булмағас, уға ла рәхәт түгелдер.

– Мин уға үҙем рөхсәт иттем.

         – Әллә инде, әллә... үҙең беләһең. Аҙағы хәйерле булһын... – Шулай тине лә Нәзирә китеп барҙы. Ишеткәндәрен Винер нисек ҡабул итергә белмәне. Ниңә улай тине һуң әле? Бер көн Рәшит дуҫы: “Ҡатының матур йырлай, һайлай белгәнһең. Һин – Себерҙә, ул – сәхнәлә”, – тигәйне. Концертта йырлауҙың ни насарлығы бар? Бер Гөлзифа ғына түгел, бүтәндәр ҙә йырлай бит. Уларҙы ла шулай сәйнәйҙәрме икән?

            Өйгә ҡайтҡас, Винер ҡатыны менән һөйләшеп алырға булды. Шундай уйҙарға сумып торғанда:

– Һаумы, Винер ағай! – тигәнгә тертләп китте. Ғаяз икән. Уның менән бик үк һөйләшкеһе килмәй ине. Иҫәбе – тиҙерәк китеп ҡотолоу.

– Һаумы, Ғаяз, – тине лә китергә уҡталды.

– Хәлдәр нисек? Ялға ҡайттыңмы?

• Эйе.

Минең хәл мөшкөл бит әле. Кисә күберәк булып киткән, – тип Ғаяз таушалып бөткән битен ике ҡуллап ышҡып, Винер менән йәнәш китте.

– Ярҙам итә алмайым.

– Себерҙә шул тиклем аҡса эшләп тә, ярҙам итә алмағас... – тип һаман эйәреүен белде тегеһе.

– Әйҙә, минең менән Себергә. Һин дә аҡса эшләрһең.

– Булмай минән. Елкәм йоҡа, унда бит эшләргә кәрәк.

• Мине рәхәттән йөрөй тип беләһеңме әллә? Әҙерлән, көҙгә бергә китәбеҙ. Былай баш баҫып, эсеп йөрөмә. Аҡса таба башлаһаң, ҡатының да кире керетер, балаларың да атай тип өҙөлөп торор. Тап-таҙа көйөңә әҙәм көлдөрмә. Ишеттеңме, Ғаяз?

Винер уның эшкә бармаҫын белһә лә, шулай тине. Хәҙер Ғаяз ҡасып йөрөйәсәк, әллә ҡайҙан урап уҙасаҡ. Типһә тимер өҙөрлөк саҡта бахыр булып теләнселә инде! Ундайҙар бер Ғаяз ғына булһа, әллә ни аптырамаҫ та инең, ямғырҙан һуң баш күтәргән бәшмәк кеүек көндән-көн күбәйәләр бит әле. Ғәриптәр ҙә эшләргә, донъянан йәм табырға тырышып ята. Винер шулай уйлана-уйлана өйөнә атланы.

Ғаяз уның янынан бер һүҙ ҙә өндәшмәй китеп барҙы. “Эшкә саҡыра, әллә мине ахмаҡ тип белә? Кәрәкһә ни, бында ла таба алам. Ә ниңә эшләргә? Эсерлек көн дә табылып тора. Илдә сәпсек үлмәй, тигәндәй, мин дә үлмәм әле. Шунда бер аҙ аҡса бирһә була бит инде, ҡырмыш. Рәзиткә биргән, йәнәһе, күлде таҙарталар. Әйҙә, ҡыланығыҙ, эше бөткәс, берәй бай үҙенә һатып та алыр әле. Үҙҙәре бирмәһә, ҡурҡытып... Уф, баш сатнай. Кемгә генә барып морон төртөргә икән? Фатимаға ла бурысым күп... Рәйсәгә барып ҡарайым әле. Күптән унан алғаным юҡ” тигән уйҙар менән Ғаяз ауылдың икенсе осондағы магазинға йүнәлде.

Өйөнә ҡайтҡас, Винер ҡатыны менән һөйләшер өсөн икәүҙән-икәү генә ҡалыуҙарын көттө. Нәнәһе алдында һүҙ ҡуҙғатҡыһы килмәй. Балалары ла үҫеп бөттө, барыһын да аңлайҙар.

Улы уйнарға сығып китте, быйыл ун беренсе класҡа барасаҡ ҡыҙы күрше ҡыҙы менән ҡойма буйындағы эскәмйәлә һөйләшеп ултыра. Нәнәһе тышта ҡош-ҡорт менән мәж килә. Ҡатыны төшкөлөккә ашарға әҙерләй. Ошо уңайлы мәлдән файҙаланып, уға:

• Йәй көнө әллә репетицияға йөрөмәйһегеҙ ул? – тине. Шундай һорау менән һүҙ башлаған иренә Гөлзифа ғәжәпләнеп ҡараны. Битенә алһыулыҡ йүгерҙе. Башына “Берәй хәбәр ишетеп ҡайттымы әллә?” тигән уй килде. Ҡайнап ултырған ашын буташтырған булды.

– Йәй концерт ҡуйырға байрамдар юҡ та баһа, – тине, ни әйтергә белмәйенсә.

– Һине тыңлаған кешеләр: “Матур йырлай, Өфөгә алып китмәһендәр”, – ти.

– Халыҡҡа матур һымаҡ тойола инде, ауылға бүтән ерҙән концерттар килмәй бит. Һин йөрөмә тиһәң, ташлайым, – тине Гөлзифа. Иренең уйын белергә теләне. Ә эсенән: “Тыймаһа ғына ярар ине. Ул саҡта Шамил менән нисек осрашырмын? Айҙар буйы ситтә йөрөгән ирҙе күпме көтөп ятырға була? Ә былай һирәкләп булһа ла күңелде, тулышҡан хистәрҙе бушатырға мөмкин”, – тип уйланы. Гөлзифа шуны аңлай: ир күрмәйенсә ун биш көн, бер ай түҙә ала, ә аҙаҡ сирләй башлай. Юҡтан ғына ҡыҙып китә, тәне ҡалтырана, йә, киреһенсә, бар нәмәгә битараф ҡиәфәттә тынып ҡала. Гинекологка ла күренгәйне. Ул иң тәүҙә, ирең бармы, тип һораны. Бар, Себерҙә эшләп йөрөй тигәс, аңлашылды, һиңә ир кәрәк, тине. Сирләй башлаһаң, эсерһең, тип рецепт яҙып бирҙе.

– Концерттарға йөрөмә тимәйем, тик тәртипле бул. Балалар ҙа үҫте, оятҡа ҡалмайыҡ, тим.

• Миңә ҡалһа, йырлап йөрөүҙең ояты юҡ. – Иренең тыныс, тәртипле булыуын белһә лә, шул тыныслыҡ артында көслө дауыл тороуын да яҡшы белә Гөлзифа. Йыуаш һымаҡ күренһә лә, асыуына тейгәндә, унан да уҫал, ҡурҡыныс кеше юҡ. Ҡыҙған сағын бер күрҙе инде.

Яңы өйләнешкән саҡтары ине. Гөлзифаларҙың ауылына ҡунаҡҡа барҙылар. Кейәү ҙә кейәү тип өйҙән-өйгә ҡунаҡҡа саҡырып һыйланылар. Һуң ғына төп йортҡа ҡайтып килгәндә, уларға ауылдың өс егете ҡаршы сыҡты. Береһе Гөлзифа артынан йөрөгән булған икән, үс алырға иҫәбе. Юҡ-бар һүҙҙәр менән Винерҙы кәмһетергә маташтылар. Тыныс, тәртипле генә итеп аңлатып ҡараны, тик тегеләр уның һайын һөмһөҙләнде. Ярайһы ғына төшөрөп алған Винер түҙмәне, өсөһөн өс яҡҡа бәреп осорҙо. Быны көтмәгән егеттәр бер аҙға ҡаушап ҡалды. Әммә һикереп тороп тағы ташландылар. Армияла үҙ-үҙеңде һаҡлау алымдарын яҡшы үҙләштергән Винер йәнә өсөһөн өс яҡҡа тәгәрәтә һуҡты. Тауышҡа килеп сыҡҡан Гөлзифаның атаһы менән әсәһе араламаһа, нимә булып бөтөр ине, билдәһеҙ. Ошо ваҡиғанан һуң Гөлзифа иренең көслөлөгөн, кәрәк саҡта үҙен яҡлай алыуын белде. Уның менән ғорурланды. Ләкин бөгөн күңелен ҡурҡыу тойғоһо биләне. Юҡҡа ғына репетиция тип һүҙ башламағандыр, ниҙер һиҙенәлер, моғайын. Ҡатын ыңғайға һыпырмаҡсы булды.

– Нәнәй ҙә, ҡыҙым да концертҡа йөрөй. Бергә барабыҙ, бергә ҡайтабыҙ. Винер, әллә яҡын-тирәгә эшкә ҡайтаһыңмы? Икебеҙ ике ерҙә интеккәнсе, шулай тыныс булыр ине. Аҡса бер ҡасан да етмәй инде ул, – тине.

               Ә үҙе, Шамил менән бәйләнеште өҙөргә кәрәк, тигән ҡарарға килде. Ҡасан булһа ла беленәсәк. Әле һуң түгел. Ире лә һиҙенгәндәй итә. Бығаса йөрөгәндәрен бер кем дә күрмәне, белмәне шикелле. Оҙаҡҡа китһә, беҙ тоҡто тишеп сығыр, ҡайһылыр мәлдә иғтибарын юғалтасаҡтар.

• Ярай, мин былай ғына әйтәм. Ҡыҙыбыҙҙы уҡырға керетмәйенсә, донъябыҙҙы бер аҙ бөтәйтмәйенсә, эште ташлап булмай инде. Бында алған аҡса менән әллә ни ыратып булмаҫ. Былай ҙа бер нисә йылдан ҡайтырға тура киләсәк. Ойошмабыҙ ябылыр һымаҡ. Башҡалар күптән ябылып бөттө, – тине Винер.

Гөлзифа иркен тын алып ҡуйҙы. Ауылда күңелһеҙ хәлдәр булғылай. Йыйылышып эсеп ятҡан ҡатындар арта. Ирҙәрен дә алыштырып торалар, тип һөйләйҙәр. Күрәһең, Винер шулар хаҡында ишетеп, улар кимәленә төшөп ҡуймаһын, тип уйлағандыр. Ҡатындың күңеле тынысланды.

15.

 “Бесәнгә төшкәнсе эштәрҙең күбеһен атҡарып ҡалырға кәрәк, юғиһә ярҙам итергә кеше табыуы ауыраясаҡ: барыһы ла ҡышҡылыҡҡа бесән әҙерләү менән мәшғүл буласаҡ”, – тип уйланып төн йоҡолары ҡасты Рәзиттең. Күлдең кеше йөрөй торған яғын бульдозер менән тигеҙләп сыҡҡас, ҡом-таш ташыуҙы ҡыҙыулатырға ашыҡты. Ҡыҙыныу урынына ла ҡом килтереп ҡалырға кәрәк. Тәбиғәткә ышаныс юҡ, ямғыры бер башлаһа, туҡтау тигәнде белмәй. Әлегә көндәр ҡыҙыу тора. Алда ла шулай булырын күҙаллаһалар ҙа, бер аҙнанан ямғырҙар башланасағын да иҫкәрттеләр. Ямғыр башланһа, юлдар иҙеләсәк, күл янына йөк машинаһы менән кереү ауыр буласаҡ.

– Азат туғаным, ҡом ташый башларға ине. Тейәгес трактор ҡасанғараҡ булыр икән? – тине Рәзит хакимиәт башлығына.

– Бөгөн генә шылтыратып белештем, иртәгә киләсәк. Күтәртелгән юлдарға ямғырға тиклем ҡом-таш йәйеп ҡалырға иҫәп. Юғиһә көҙгә ҡаласаҡ. Күлгә ике “Беларусь” тракторы ҡуйырбыҙ, юлға – машиналар.

– Ҡыҙыныу урынына иң тәүҙә ташлы ҡом, өҫтөнә ваҡ ҡом һалырға кәрәк булыр.

• Шулай итербеҙ. Бер нисә юллағас, бульдозер таратып сығыр. Ситтәрен тигеҙләргә өс-дүрт ир-егет тотонор. Йөрөй торған юлдың ҡырҙарын ҡул көсө менән генә тигеҙләргә тура килә. Илдар белә. Ул кешеләр менән һөйләшер. Үҙең дә уны күр әле, – тине Азат Кәрим улы.

Хакимиәт башлығы менән һөйләшкәндән һуң Рәзит тыныслана төштө. Илдар эштән ҡайтҡас, уның менән һөйләшергә, бергәләшеп буш ир-егетте саҡырырға ниәтләп күл буйына атланы.

Унда йөрөгән кешеләрҙе күреп, аптырап китте Рәзит. Ни эшләп йыйылғандар? Әллә бер-бер хәл булдымы? Аҙымдарын шәбәйтә төштө.

– Күлгә ҡарап шатланып торабыҙ әле. Эшләнеп бөтмәһә лә, нисек булыры самалана, – тип ҡаршыланы Вәли ағаһы. – Һүҙеңдән генә түгел, ҡулыңдан да килә икән.

          – Эште күрә белеүеңә рәхмәт, Вәли ағай. Сабырйән ағай, Барый ағай ҙа бында икән, – тип һәр-береһе менән күрешеп сыҡты Рәзит.

     – Аҙағын күрһәк ине, – тине Сабырйән ҡарт күлгә оҙаҡ ҡына ҡарап торғандан һуң. Шунан кәүҙәһен турайта бирҙе. – Ни эшләп күрмәҫкә, ти. Әле ни йөҙгә лә етмәгәнмен, бары туҡһан дүрттә генәмен.

             Барыһы ла көлөшөп алды.

– Һин таҙаһың әле. Күрерһең дә, һыу ҙа инерһең. Бына мин генә сирләшкә, шуғаса түҙерменме икән? – тип Барый ҡарт йүтәлләп ҡуйҙы.

– Аллаһ бирһә, күрерһегеҙ. Быйыл көҙгә тиклем эште тамамларға ине, – тине Рәзит, ҡарттарҙың изге теләктәренә һөйөнөп.

– Тәрәнәйткәс, һыуы арта төшкәндәй. Шишмәһе асылып киткәндер, моғайын. Беҙ малай саҡтарҙа, ни өсөн өҫтө йылы, аҫты һалҡын тип, төбөнә тиклем сумып ҡараныҡ. Урғылып шишмә атып ята ине. Шуға ла ямғырлы йылдарҙа һыуы ташып, анау яҡтан ағып сыға торғайны. Рәзит туғаным, ул йырынға теймә, шишмәһе асылғас, һыуы артып китеүе бар. Шишмәһе булғанға, ҡоро йылдарҙа ла һыуы кәмемәне тиерлек, – тине Сабырйән ҡарт.

– Юҡ, теймәйбеҙ. Барыһы ла нисек булған, шулай ҡала. Тик саҡ ҡына бер яңылыҡ индерәбеҙ, – тине Рәзит, Сабырйәнгә яуап итеп.

– Ниндәй яңылыҡ инде, улым? Мин ни өйҙә генә ятҡас, йыйылышҡа бара алманым. Шуға бер нәмә белмәйем, – тине Барый, уфтанғандай итеп.

– Төньяҡ яр буйына балаларға ҡыҙынып ятырға ваҡ ҡом йәйҙерергә, бына бында юл түшәргә, ял итеү өсөн эскәмйәләр ҡуйырға ине. Әгәр ҙә аҡса етһә, бағаналар ултыртып, электр лампалары элергә иҫәп. Теләгәндәргә йөрөү өсөн бер нисә кәмә лә ҡуйғанда, бик шәп булыр ине.

– Һиңә ҡаршылар ватып-емереп китмәһә ярай ҙа ул, – тине Вәли борсолоп.

– Теймәҫтәр, сөнки һәр кем аҡсалата үҙ өлөшөн индерҙе. Хатта миңә ҡаршылар ҙа бирҙе. Быны көтмәгәйнем. Матурлыҡҡа ҡул күтәргән кеше кем булалыр, белмәйем... Шулай ҙа халыҡ бер аҙ күнеккәнсе һаҡлап торорға кәрәк булыр инде, – тине Рәзит.

– Көн боҙолор, ахыры, сирем көсәйә башланы. Минең организм барометр кеүек бит ул, һәр үҙгәреште һиҙеп тора. Ярай, Рәзит улым, уңыштар һиңә. Мин ҡайтайым әле, – Барый ҡарт, алға эйелә биреп, әкрен генә ҡайтырға юлланды. Барыһы ла уны йәлләп, артынан ҡарап ҡалды.

– Биреште Барый, ныҡ биреште. Һуғыштан һуң ул йәш кенә егет ине. Тау яғына урман киҫергә барғанда аты-ние менән боҙ аҫтына киткән. Үҙен арҡан ташлап ҡотҡарып ҡалғандар, аты батып үлгән. Шунан алып мандый алмай, ныҡ һыуыҡ алдырған. Араҡы эсереп, тәнен ышҡыһалар, бирешмәҫ тә ине, тиҙ генә уныһын ҡайҙан табаһың? Йәш сағында бик һиҙелмәй ине, олоғая башлағас, биреште. Һыуыҡ алдырыу үҙен ныҡ һиҙҙерә, күрәһең, – тип һөйләп алды Сабырйән.

– Үҙен аяманы. Балаларын туйҙырырға тип, урманға ҡуян ауларға йөрөнө. Көн буйы ҡар йырып йөрөп ҡайтыр ине, – тип һүҙгә Вәли ҙә ҡушылды.

– Хәҙер балалары ҡайтып та урамай шикелле. Шулай һымаҡ. Ҡатыны минең ҡатынға зарланып торған, – тине Сабырйән, ҡулындағы таяғын икенсеһенә күсереп.

• Ҡатынын әйтер инем. Бахыр Барый ҡартҡа көн юҡ. Ир тип түгел, үлә алмаған мәхлүк тип кенә ебәрә, – тине Вәли, асыуын саҡ йотоп.

Һөйләшеүҙе икенсегә борорға теләп, Рәзит:

– Ағайҙар, белеүемсә, күлгә ауыл яғынан йылға ағып төшә ине. Ул шишмәһе булдымы, әллә ямғыр һыуҙарынан ғына тулыландымы икән? – тине.

– Элек ҡар күп ваҡыттарҙа яралған йырын ул. Баҫыу һыуҙары яҙын йыйылып, шул йырындан аҡты. Ямғырһыҙ саҡтарҙа ла һыуы булды, – тип Сабырйән белгәндәрен һөйләп алды.

– Сабырйән ағай, белгәндәреңде – ауылдың үткәнен, ер-һыу атамаларын яҙып ҡуй әле. Беҙҙә тарих менән ҡыҙыҡһыныусы юҡ бит. Ана күрше ауыл тарихы китап булып сыҡты. Уларҙың яҙыусыһы бар. Алып уҡыным. Был бит – киләсәккә бер иҫтәлек. Ни мин яҙа белмәйем. Ата-әсәмдән ҡалған әллә күпме фото ята. Берәй ваҡыт улар ҙа юҡҡа сыға инде. Ауыл буйлап эҙләһәң, әллә күпмелер әле шундайҙар, – тине Рәзит, күңелендәге тағы бер фекере менән уртаҡлашып.

– Ул турала минең дә уйлағаным бар, Рәзит туғаным. Беҙҙең менән күп тарих китә инде. Бына мин колхозлашыу мәлдәренән алып ауылдың бөгөнгөһөнә тиклем беләм. Күпме ваҡиға күҙ алдынан үтте. Һуғышы ғына ни тора. Фронтовиктарҙан яҡын-тирәлә бер үҙем генә ҡалдым, буғай. Күпме кеше баҡыйлыҡҡа күсте... Быларҙың барыһы ла кисә генә булған кеүек бит. Ни арала ғүмер үтеп киткән, – тип һағышланып күлгә ҡарап торҙо Сабырйән ҡарт.

– Колхоз осоро – үҙе бер тарих. Бөгөн улары ла юҡ. Колхоздарҙы, илебеҙҙе күтәрәбеҙ тип, аяғына итек, өҫтөнә фуфайка кейеп, күпме кеше хеҙмәт итте. Былар барыһы ла онотолормо икән ни? Ҡыҙғаныс... – тип ҡушылды Вәли ҙә үкенес менән.

– Онотолмаҫ та ул. Колхоз тигән берләшмәләр булған икән, тип китаптарҙан уҡып булһа ла белерҙәр. Бына мин ни өсөн күл тип борсолоп, уны һаҡлап ҡалырға булдым. Бер мәл кибеп юҡҡа сыҡһа, киләсәк быуындар бына бында ҡасандыр күл булған икән, тип һөйләмәһен өсөн. Кем белә, күл урынына берәй нәмә төҙөп тә ҡуйыуҙары мөмкин. Һаҙлыҡтарҙы, күлдәрҙе киптереп, йорттар һалып ҡуялар бит, – тине Рәзит.

• Һин маладис инде. Бүтәндәрҙең уйына килмәҫ ине. Уңыштар үҙеңә! Эшләнеп бөткәс, килеп күрербеҙ әле. Шулай бит, Вәли туғаным, – тине Сабырйән.

Ҡарттар һөйләшә-һөйләшә ҡайтыр яҡҡа юлланды. Рәзит башҡараһы эштәр хаҡында уйланып, күл буйында ҡалды.

Дауамы бар.

Повесты сайттан күсереп алыу ҡәтғи ТЫЙЫЛА!!!