-1 °С
Ҡар
Бөтә яңылыҡтар
Сәсмә әҫәрҙәр
2 Декабрь 2020, 20:41
"Татар менән башҡорт" Рәшит Солтангәрәев.
– Ниндәй маҡсатта янъял сығарҙығыҙ?– Ул миңә «татар» тине... – Һары сәс ҡаршыһында ултырған егеткә нәфрәт менән ҡарап алды. Тәфтишсе бындай яуапты көтмәгәйне шикелле, аптырап ҡалғандай итте, әммә эсендәген тышҡа сығарманы.– «Татар тине», – тип ҡабатланы. – Ә үҙең кем һуң?– Ну, татар!..– Һуң, татар булғас?..Мәснәүи өндәшмәне, тәфтишсе яуап таптырып торманы, эстән генә ниҙер уйланы ла ҡуйҙы, шикелле. Шунан Ишмырҙаға боролдо:– Ни өсөн һуғыштың?– Ул миңә «башҡорт» тине.– Ә һин полякмы ни? – Капитан быны мыҫҡыл менәнерәк әйтте. Ишмырҙа, әлбиттә, капитан Голубтың тел төбөн аңламай түгел ине, бите тартышҡандай итте, күҙҙәренән осҡон ялтланы, нисек тә ыңғайға торорға тырышҡан әзмәүерҙең төҫө ҡарайҙы. Ниндәйҙер бер Голубь мыҫҡыл итеп маташа түгелме үҙен!– Башҡорт! – Ишмырҙа ҡаты итеп әйтте. – Мин уның шикелле, – Буранбаев һары сәскә ҡараны, – милләтемде әйткәнгә ғәрләнмәйем, ғорурланып ҡына китәм!– Ә ғорурланғас, ниңә «башҡорт» тигәнгә һуғыша башланың? #Ағиҙел#АғиҙелЖурналы#АғиҙелЖурналыХикәйә#РәшитСолтангәрәев#Хикәйәләр
ТАТАР МЕНӘН БАШҠОРТ
1
Уларҙы милиция бүлегенә алып ингәс, ныҡ ҡына итеп туҡманылар. Кеше туҡмау үҙе һөнәр, рәтен белеп бирҙеләр. Әллә ни арала аяҡ-ҡулдарын бәйләнеләр ҙә типкеләргә тотондолар. «Бауырын төй, бауырын!» – тип бер-береһенә миҙәт бирҙеләр. Шулай төйгөсләгәндә: «Бүтәнсә милицияға ҡул күтәрмәҫһеңме! Ғүмерлеккә иҫеңдә ҡалдыр, ҡәбәхәт!» – тип ләззәтләнделәр.
Туҡмалыусылар, таҙа кәүҙәле, көслө егеттәр, бирешмәй маташтылар, погонлыларҙың бер-икеһенә ныҡ ҡына эләктереп тә өлгөрҙөләр. Әммә тегеләр күмәк һәм оҫталар, бүрене йыҡҡан эттәр шикелле ҡыланалар. Туҡмалыусылар ҙа, туҡмаусылар ҙа йәш яғынан бер самалар, шуға ла милиционерҙарға тегеләрҙе биргесләү айырата ләззәт ине. Тимәк, мин һинән көслөрәк, мин һине еңәм!
Тотҡондарҙың көс-ғәйрәте ташып тора ла бит, аяҡ-ҡул бәйләүле, ҡаршылашыр әмәл юҡ. Алға бөгөлә биреп алғандар ҙа тик ултыралар. Үҙҙәре, ике ауылдан килгән әҙәмдәрҙәй, икеһе ике ҡиәфәттә: береһе һап-һары сәсле, сағыу зәңгәр күҙле, икенсеһе тау ситенән табылған таштан юнып яһалғандай, ҡара һоро төҫтә һәм шул таш шикелле үк дәү кәүҙәле.
Һары сәслеһенең күлдәге йыртылып киткән дә аҡ тәне йылтырап тора. Тәне шундай таҙа, ниҙәндер бешекләп яһалған, тип торорһоң. Погонлылар ауыр итектәре менән типкәндә йәш тән, ныҡ тултырылған резина туп һымаҡ, йәмшәймәй ҙә, аяҡтар ғына ҡаҡлығып китә төҫлө. Шуға ауыртмайҙыр ҙа инде. Ауыртыуын ауырталыр, әлбиттә, тере тән бит, тик туҡмалыусы һиҙҙермәй, ауыҙың тулы ҡан булһа ла, дошманың алдында төкөрмә типтер, ыңғырашмай ҙа, ялбармай ҙа, өҙлөкһөҙ һүгенә генә. Һүгенеүен оҫта һүгенә, нигеҙҙә, русса һүгенә, ара-тирә татарса ла ысҡындыра. Сығыу менән туҡмаусыларҙан үс аласағын, ҡон ҡайтарасағын әйтә. Ә тегеләр уның һайын нығыраҡ бирә: «Ты еще ума не набрал?! Вот тогда!»
Икенсеһе, ҡара, яҫы битлеһе, тынысыраҡ, күҙгә эләктереп ҡуймаһындар типтер инде, башын ныҡ эйгән дә тештәрен генә шығырҙата. Түҙергә тырыша. Күрәһең, көрәш, һуғыш спорты менән шөғөлләнгән кеше, тәне тик тарамыштан ғына. Тегеләр типкәндә йөҙө сирылып китә, әммә тауыш сығармай, тик ҡара күҙҙәренән ап-аҡ осҡондар сәсрәй.
Тотҡондар әлегә ауыртыныуҙы һиҙмәй шикелле: берҙән, икеһе лә арыу ғына төшөргән, икенсенән, ныҡ ярһыуҙан тәндәренең иҫе бөткән. Әлегә генә шулай, хәтәре аҙаҡ булыр. Хәйер, тотҡондарҙа алдағының ҡайғыһы юҡ, тиҙерәк бер-бер ҡарарға килһендәр, былай яфаламаһындар ине. Ни эшләтеп ҡуйырҙар: бер төн ҡундырырҙар ҙа сығарып ебәрерҙәрме, әллә ун биш көнгә ябырҙармы? Улайтһалар – харап бит, тота ла хәбәр итәләр инде эшеңә лә, өйөңә лә.
Ярар, эште артыҡ ҙурға ебәрмәҫтәр әле. Урлашмағандар, кеше таламағандар, үҙҙәре килеп бәйләнгәс, ҡаршылаштылар инде. Ошо кәүҙәләре менән шул салагаларҙан туҡмалып торһондармы!
Әммә тегеләр эште йәһәт кенә хәл итергә ашыҡманы, башта күңелдәре булғансы туҡманылар, шунан исем-фамилияларын, ҡайҙан икәнен генә яҙҙылар ҙа икеһен ике камераға илтеп яптылар. Хатта һорау-фәлән алып та торманылар. Следователгә саҡыртһалар, үҙҙәрен нисек туҡмауҙары тураһында һөйләй алырҙар ине.
Күпме үткәндер, ниһәйәт, икеһен дә бер бүлмәгә килтерҙеләр. Капитан погонындағы тәфтишсе бите-башы күгәренгән, кейемдәре йыртҡыланған, яраларынан ҡан һарҡып торған был байғоштарға, көтөүенән имен ҡайтҡан малын ҡаршылаған хужа шикелле, иҫе китмәй генә ҡараны ла: «Капитан Голубь», – тип үҙе менән таныштырҙы. Шунан, ултырығыҙ тигәнде аңлатып, ике яҡ стена буйындағы ике ултырғысҡа күрһәтте. Папкаһынан, асып, ҡағыҙҙар алды, ручкаһын сығарҙы, бер ниндәй асыуһыҙ-ниһеҙ һары сәскә ҡараны:
– Исемең, фамилияң, эш урының?
– Бер тапҡыр яҙҙылар бит инде! – Егеттең кәйефе шәп түгел, араҡы шауҡымы үтеп маташа, ауыҙ кипкән, тән һыҙлай.
Тәфтишсе тыныс, әммә баяғынан ҡатыраҡ итеп:
– Исемең, фамилияң, эшең, торған урының? – тип ҡабатланы. Тауышынан, әйткәнде үтә, юғиһә насар булыр, тигән ым аңлашылып тора.
– Ну, Кальметов Мәснәүи, ти! Өфөнөкө, заводчанин...
Капитан үҙ ғүмерендә бындай әҙәмдәрҙе күп күргән, күп һорау алған, шуға ла, барыбер сиселерһең, сисербеҙ, тигән шикелле, үҙен тыныс, ышаныслы тота. Һорашты-һорашты, яҙҙы-яҙҙы ла күҙҙәрен был икәүҙән алмайынса ултырған ҡара сәсле егеткә ҡараны.
– Ә һин? – Капитан уға тупаҫыраҡ өндәште, сөнки быныһының кейеме, һын-ҡиәфәте, хатта күҙ ҡарашынан уҡ ситтән – ауыл тирәһенән килгәнлеге күренеп тора ине. Ә тотҡон, капитан хәҙер үҙҙәрен йоҙроҡ төйөп әрләй башлар тип шөрләп ултырған кеше, офицерҙың һин дә мин генә һорашыуын күргәс, бер аҙ иркенәйҙе:
– Мин – Буранбаев Ишмырҙа булам, Баймаҡ районыныҡы. Баяғы, шул колхозда витаминный мука әҙерләйем... – тине. «Баймаҡ районынан» тигән һүҙҙе ул бер дәрәжә менән әйтте. Яҡын тирәлә, хатта Өфөлә генә лә түгел, ә бөтә донъяла Баймаҡтың да, баймаҡтарҙың да алдыныраҡ йөрөгәнен, һәр хәлдә, үҙҙәренең шулай уйлағанлығын яҡшы белә ине. Ғөмүмән, Буранбаев, теге һары сәс шикелле, ҡаршы әйтеп маташманы, һорағандарына теүәл яуап биреп кенә ултырҙы. «Эйелгән башты ҡылыс сапмай, ауыҙын ҡайыр, башҡа был капитанды күрәһең бармы, күңеле булһын да тиҙерәк сығарып ебәрһен», – тип уйланы.
– Ниңә йәмәғәт тәртибен боҙҙоғоҙ? Ниңә һуғыштығыҙ? – Тәфтишсе быяла һымаҡ күҙҙәрен йүгертеп алды ла, һин башла тигәнде аңлатып, Кальметов тигәненә ҡараны. Боланың башы ошо әҙәмдә кеүек күренде, ахырыһы. Ә һары сәс бирешеп барырҙайҙарҙан түгел, ирененән һырҡырап торған ҡанды һөртөп алды ла өндәшмәй ултыра бирҙе.
– Кальметов, нимә, ишетмәйһеңме?! Ниңә һуғыштығыҙ?
– Нимә, мин уң яғыма һуҡҡанда, һул яғымды ҡуйып торорға тейеш что ли?! Кем башлаған бит!
– До этого еще дойдем! – тине капитан Голубь. – Ниңә ҡала майҙанында кеше күп йыйылған ерҙә һуғыш сығарҙығыҙ? Икәү башлағанһығыҙ. Бына уның менән! – Капитан Ишмырҙа яғына баш һелкте. – Ниндәй маҡсатта янъял сығарҙығыҙ?
– Ул миңә «татар» тине... – Һары сәс ҡаршыһында ултырған егеткә нәфрәт менән ҡарап алды. Тәфтишсе бындай яуапты көтмәгәйне шикелле, аптырап ҡалғандай итте, әммә эсендәген тышҡа сығарманы.
– «Татар тине», – тип ҡабатланы. – Ә үҙең кем һуң?
– Ну, татар!..
– Һуң, татар булғас?..
Мәснәүи өндәшмәне, тәфтишсе яуап таптырып торманы, эстән генә ниҙер уйланы ла ҡуйҙы, шикелле. Шунан Ишмырҙаға боролдо:
– Ни өсөн һуғыштың?
– Ул миңә «башҡорт» тине.
– Ә һин полякмы ни? – Капитан быны мыҫҡыл менәнерәк әйтте. Ишмырҙа, әлбиттә, капитан Голубтың тел төбөн аңламай түгел ине, бите тартышҡандай итте, күҙҙәренән осҡон ялтланы, нисек тә ыңғайға торорға тырышҡан әзмәүерҙең төҫө ҡарайҙы. Ниндәйҙер бер Голубь мыҫҡыл итеп маташа түгелме үҙен!
– Башҡорт! – Ишмырҙа ҡаты итеп әйтте. – Мин уның шикелле, – Буранбаев һары сәскә ҡараны, – милләтемде әйткәнгә ғәрләнмәйем, ғорурланып ҡына китәм!
– Ә ғорурланғас, ниңә «башҡорт» тигәнгә һуғыша башланың?
– Ул килеп йәбешкәс, мин ҡарап торорға тейешме? Үҙ илемдә теләһә кемдән туҡмалып торорға! – Ишмырҙа тигәненең йөҙө ҡомһарылып китте. Күрәһең, былай ғына йомшаҡ күренә, сәменә тейҙеләрме, оҙаҡ уйлап тормай торған кеше.
– Үҙ илеңдә?! – Капитандың күҙҙәре сысҡан күргән бесәйҙеке шикелле булды, мыйығы тороп ултырғандай итте.– Үҙ илеңдәме?! Ә мин, бына был Кальметов кемдең, һинең илеңдә йәшәйбеҙ булып сығамы?!
Ишмырҙа ярамаған һүҙ ысҡындырғанын, был урында һәр һүҙең өсөн яуап бирергә тура киләсәген төшөндө шикелле:
– Һеҙҙе белмәйем, мин үҙ илемдә йәшәйем, – тип шымалап ҡуйҙы. Тәфтишсе егеттәге зиһенде һиҙҙе, һүҙҙе сәйәси яҡҡа борорға теләмәне.
– Өфөгә ниндәй маҡсат менән килдең?
Был һорау ҙа асыуына тейҙелер, һаман киреләнә бирҙе:
– Ниңә, килергә ярамаймы ни? Өфө – беҙҙең баш ҡалабыҙ!
– Һин һорауға яуап бир, Буранбаев. Бында «Ҡыҙыл Байраҡ» колхозының контораһы түгел. Килеүеңдең маҡсаты барҙыр бит?
– Маҡсатмы? – Теге кинәйәле өндәште: – Беҙ үҙебеҙгә суверенитет алырға килдек!
– Суверенитет?! – Капитан быға мыҫҡыллы ҡарап алды. – Шунан, алдыңмы суверенитетты?
Башҡорт өндәшмәне, ни әйтергә белмәне, күрәһең. Маңлайына йәбешкән сәсен һыпырҙы, яраһынан ҡан аға башланы.
– Электән таныш инегеҙме? – Капитан күҙен теге байғоштарға йүгертте.
Өндәшмәнеләр.
– Бығаса бер-берегеҙҙе белә инегеҙме? – Тәфтишсе ҡатыраҡ өндәште.
– Белмәйем, белергә лә теләмәйем! – Яуапты Мәснәүи бирҙе. – Мин – Өфөнөкө, ә ул ана, ҡайҙан килгән. Мин «татарларга азатлыҡ!» тип ҡысҡырганда килде лә яғанан алды.
Башҡорт урынынан тороп баҫты, ҡалын ҡаштарын төйөп, быға текәлде.
– Нимә алдайһың! Наоборот, мин: «Башҡортостанға – суверенитет!» тип ҡысҡырғанда, үҙең килеп йәбештең! Шунда ауыҙыңды йырырға кәрәк булған да бит!
Мәснәүи ырғып торҙо:
– Вот, нахал башҡорт! Һеҙ йөрөнөгөҙ бит унда «суверенитет тик башҡорттарға ғына!» тип!
Баш-биттәре күгәргән, ауыҙ-морондары ҡанға туҙған был ике ҡурҡыныс әҙәм күҙ уҡтары менән бер-береһен атып үлтерерҙәй булып бер-береһенә ҡарашты. Осҡон ғына кәрәк, милиция бар, тип тормаҫтар.
– Сержант! – Капитан ишек яғына ҡысҡырҙы. Шуны ғына көтөп торғандарҙыр, ике әзмәүер килеп баҫты.
– Еще не протрезвели. Охладите!
Офицерҙың бойороуы булды, сержанттар, ҡуянға һөсләткән һунар эттәре шикелле, килеп тә йәбеште:
– Руки назад!
Егеттәр ғорур, үҙ теләктәре менән ҡулдарын артҡа ҡуйып йөрөргә өйрәнмәгәндәр, һинең арҡала тигән шикелле, бер-береһенә ҡарап алдылар ҙа тора бирҙеләр:
– Что, не слышите?! – Әзмәүерҙәр йәлт иттереп быларҙың ҡулдарын артҡа шаҡарҙылар, ыңғайына тубыҡтары менән арт һандарына типтеләр.
– Марш!
Оҫталар. Хәйер, уларҙың эше шул, тәртипһеҙҙәрҙе тәртипкә ултыртыу, именлек урынлаштырыу, законды тотоу. Ә уның өсөн көс, оһоллоҡ кәрәк.
Коридорҙа тағы ике милиционер тора ине, дүртәү булып киттеләр. Береһе – алдан, шунан Ишмырҙа, тағы милиционер, шунан Мәснәүи бара. Арттан икәүҙәр, немецтарҙы эләктергәндәрме ни!
Бер аҙ барҙылар ҙа уңға боролдолар. Тимер ишеккә еткәс, алдағыһы камераны асты. Ҡулдарын шаҡарып тотоп килгән сержант әллә ни арала аяғын ишеккә арҡылы ҡуйҙы ла Ишмырҙаның елкәһенә төртөп ебәрҙе: «Иди в Башкортостан!» Шундай көс менән төрттө, манаралай оҙон егет йөҙө менән бетон иҙәнде һөрөп барып ятты. Тимер ишек шалтырап ябылды.
Татар быны күреп торҙо: тимәк, үҙен дә шул уҡ хәл көтә. Тауышын йомшағыраҡ сығарырға тырышып:
– Слушай, син үзебезнең егеткә ошагансың... – тине.
– Молчи! – Сержанттың бәләкәй йәшел күҙҙәре йыландыҡылай мызлай. Ҡулы йылт итеп кенә ҡалды, ул-былға әҙер торған Мәснәүи ҙә бөгөлөп төштө.
– Сиңарға азатлыҡ ана шунда! – Сержант был һүҙҙәрен татарса әйтте. Ишекте япҡас, янындағы йәшерәк милиционерға ҡараны:
– Ну, ничек?
– Оста-а! – Теге һоҡланыуын йәшермәне.
– Афганец! – Өлкән сержант тәкәббер йылмайҙы. – Әйдә тартып алабыҙ.
Улар оло эш бөтөргән ҡиәфәттә тышҡа сығып киттеләр. Бөгөн артыҡ ҙур эш булмаҫтыр, митингка килеүселәр таралышҡан, бола бөткән.
...Мәснәүи камераға бикләүҙәре менән тимер ишекте типкеләргә тотондо:
– Ах, анагызны!.. Чыгыйм гына әле, щиде буын аналарыгызның щиде йөз житмеш жиде ел яткан кабер такталарын...! Бөтен токым-затларыгыз белән! Башым Себер китсә, китәр, чукындырмый калмам! Сволочь, мөртәт, үзе татар бит әле! Чукынган татар! Жүнле адәм милициядә эшлиме! Ә мин шушыларга азатлык алып бирәм, дип йөргән булам! Ничего, чыгыйм гына әле, төсеңне таныдым мин синең! – Ул һүгенде-һүгенде лә тагы типкеләргә, дөбөрҙәтергә тотондо. Тыштан кемдер: «Эй, ты там, еще надо что ли!» – тип екергәс, стена буйындағы тар һәндерәгә барып ятты. Үҙе эстән генә: «Ныу, теге башкортка нык эләкте! Анысы шәп булды да ул!» – тип бер аҙ үсен ҡандырып, ҡәнәғәтлек кисерҙе.
Мәснәүи татар шулай дыуланы, ә Ишмырҙа башҡорт бая ауған килеш бетон иҙәндә ята бирҙе. Камера һалҡын, кейемдәр еүеш – тышта октябрь, ямғыр ине. Әммә унда ҡайғы юҡ, бетон һалҡынлығы ла беленмәй. Утыҙға ла етмәгән урҙалай егет үҙенең ҡасан илағанын да онотоп бөткәйне, бына күҙҙән йәш аға шикелле, танау мыш-мыш килә, тамаҡ төбөнә ҡаты төйөр ултырған.
Ишмырҙа туҡмалыуҙан да, тәндәре һыҙланыуҙан да түгел, ә ғәрлегенән илай ине. Илауын иламай, тештәрен генә ҡыҫа. Ошо кәүҙәң, ошо ғәйрәтең менән шул маңҡаларҙан туҡмалып торсо! Иректә тура килһә, бер ниндәй ҡоралһыҙ-ниһеҙ уларҙың унауһын әйләндереп һала ла инде! Юҡҡа ғына өйрәттеләрме ни армияла! Атайың туҡмаһа йә армияла «дед»тар биргеләһә, әллә ни ғәрлеге юҡ. Атайың инде тейеше өсөн бирә, «дед»тар үҙ-үҙеңде яҡлай алмағанға мыҫҡыллай. Ә былар?! Маңҡа мильтондар! Аңғармағандараҡ эләктереп алдылар шул. Баймаҡта бәйләнһендәр ине үҙенә!
Их, кисә генә бөтөнләй икенсе донъя ине! Ишмырҙа бит үҙен ауылда ғына түгел, донъяла хужа итеп тоя. Ни теләй, шуны эшләй, ҡайҙа кәрәк, шунда сыға ла китә! Ана, килеп әйттеләр, Өфөгә барырға, тип, ултырҙы ла китте. Гел уның кеүек көслө, ғәйрәтле егеттәр йыйылған. Өр-яңы матур автобус бирҙеләр – баймаҡтар ҙа инде улар! Автобус алдына Зәки Вәлидиҙең йәшелле-күкле әләмен ҡаҙанылар. Ирәндеккә етеү менән йырлап та ебәрҙеләр:
Башҡорттар китте һуғышҡа,
Оҙатып ҡалды күк Урал.
Ат уйнатып алдан бара,
Шайморатов генерал.
Күңелле барҙылар, күмәк булғас, ҡыҙып та алғас, оҙон юл да бик ҡыҫҡа күренде. Өфөгә иртән һигеҙҙә үк килеп еттеләр. Депутаттар йыйылып һөйләшә торған ҙур һарайҙың алдына халыҡ тулған. Төрлө-төрлө флагтар, лозунгылар яҙылған таяҡтар тотҡандар. Күпселеге Ишмырҙа кеүек йәштәр. Депутаттар үткән һайын ҡысҡырып ҡалалар: «Суверенитет!», «Башҡортостан!», «Азатлыҡ!» Башҡорто – башҡортса, урыҫы – урыҫса, татары татарса ҡысҡыра. Мәрәкә инде, бындайҙы күреү түгел, ишеткән дә юҡ. Халыҡ дыу килә, береһен дә тотоп алып китмәйҙәр, шуғалыр тағы ла нығыраҡ һөрәнләйҙәр. Әйтерһең, ҡараңғыла бикләп тотҡандар ҙа ҡапыл яҡтыға сығарғандар, шунан былар нишләргә белмәй ҡаңғырыша.
Бында ҡыҙыҡ бөткәс, майҙанға барып митинг яһанылар. Һөйләнеләр, ҡысҡырҙылар, һыҙғырҙылар. Береһе һөйләгәнде икенсеһе ишетмәне, тыңларға ирек бирмәне. Ишмырҙа ла ҡысҡырҙы: «Азатлыҡ!», «Долой!», «Отставка!» Уның тауышы шәп, әллә ҡайҙарға китә. Әйҙә, ҡысҡырып ҡалһын, ҡасан тура килә әле бындай эш. Ҡайтҡас, ҡыҙыҡ итеп һөйләр.
Төнгә тиклем йөрөрҙәр ине лә, ямғыр яуа бит. Автобустарына инеп, «йылынғылап» алдылар. Уныһын да күреүсе, тыйыусы булманы. Хәйер, хәҙер хөрриәт, демократия, тиҙәр.
Эш һәйбәт кенә бара ине, әллә ҡайҙан бынау Мәснәүи тигән бәндә килеп сыҡты. Янына килде лә һөйләнә башланы. «Башкортлар килгән, фәлән-төгән...» Эсеп тә алған. Ишмырҙаның йәне көйҙө лә китте. Ул да ҡыҙмаса бит инде. «Килһә, нимә булған!» – тине. Шунан әрепләшеп киттеләр, әллә ни арала яғаларынан эләктерештеләр. Кем башлағанын белерлек түгел. Ярай һуғыша башламанылар. Ишмырҙалағы көс – бер һуғыуҙа аҫау айғырҙы үлтерә лә инде! Ул арала арттан килеп ҡайырып алдылар ҙа машинаға илтте лә тыҡтылар. Былар хатта аңғармай ҙа ҡалды. Милиция-фәлән күренгән кеүек тә түгел ине, шуға үҙҙәре лә иркен ҡыланды. Әллә былай кейем кейеп йөрөгәндәр, әллә Ишмырҙа кеүектәрҙе һағалап торғандар. Илтеп тыҡтылар ҙа милицияға алып та киттеләр. Бына һиңә демократия! Ишмырҙа һөйләнеп маташҡайны ла, екереп кенә ҡуйҙылар.
Машинанан төшкәс, икеһе бер булып милиция менән айҡашыуын айҡаштылар инде. Ниңә көпә-көндөҙ ерле юҡҡа шуларҙан мыҫҡыл ителеп торорға! Шунан инде – ҡулдарына бығау һалдылар ҙа кинәнгәнсе бирҙеләр. Бына хәҙер ята иҙәндә...
Иптәштәре ҡайтып киттеме икән инде? Әллә һаман йөрөйҙәрме икән? Ташлап китмәҫтәр, баймаҡтар ҙа инде улар! Ишмырҙаны нисек сығарырға юллап йөрөйҙәрҙер әле. МВД-ла үҙҙәренең районынан бер башҡорт майоры эшләй, тиҙәр ине, шуны эҙләйҙәрҙер. Бөгөн табыуын таба алмаҫтар, хәҙер һуң инде, моғайын, иртәгә килерҙәр. Майор булғас, әйтте ниһә, сығаралар ҙа ебәрәләр инде. Әрләүен әҙерәк әрләрҙәр, ныу штраф һалһындар, ти! Ерунда!..
Ҡатыны Нәзифә, барма, йөрөмә шунда, тип күпме ялынғайны. «Горбачев яһай алмаған перестройканы һин яһармын тиһеңме! Әллә ниндәй бәләләргә ҡалып ҡуйырһың!» – тине. «Ҡалмабыҙ! – тине Ишмырҙа. – Хәҙер застой заманы түгел, хөкүмәт үҙе беҙҙең кеүектәрҙән ҡурҡып тора!» Балаларға кейем, күстәнәс апҡайтырмын тип, аҡса ла алғайны. Алдың! Кеҫәләре буп-буш. Әй, аҡсаһы суҡынып китһен дә, нисек тә тиҙерәк сығып ысҡынырға ине.
Ғүмерҙә лә бик эсендә ултырғаны юҡ уның. Нәҫел-нәсәбендә булған эш түгел. Хәтәр икән дә! Әле һаман ышанып етмәй, бөтәһе лә яңылыштыр, бәлки, төш кенәлер, ул ауылында, өйөндә яталыр һымаҡ. Шуға ышанып ҡыбырлап ала. Ҡыбырланымы, ҡулы һалҡын бетонға тейә, күҙен астымы, бейектә янған тоноҡ ҡына шәм күренә. Тәҙрә лә, ишек тә юҡ. Ишеге бар ҙа, асылмай. Күңел жыулай ҙа китә.
Нисек төндө үткәрергә?! Тиҙерәк яҡтырһын ине. Яҡтырһын да теге майор килеп алып китһен ине үҙен. Ай, оҙаҡ үтә ваҡыт!..
* * *
Ә эш Ишмырҙа уйлағанса ғына түгел ине. Теге ерән капитан Кальметов менән Буранбаевтан тағы бер тапҡыр һорау алды ла, шунан Гоголь урамы төбөндәге төрмәгә илттеләр ҙә яптылар. Төрмә тигәс тә, ысын төрмә түгел икән был, халыҡ белмәйенсә генә шулай әйтә, имеш. Бында уны «изолятор» тип йөрөтәләр. Судҡа тиклем ултырғандарҙы шунда тоталар икән. Ишмырҙаның тыштан ғына ҡарап үткәне бар ине, бына әсен дә күрергә тура килде. Тимәк, эш ҙурға китте.
Бында эштәр хәтәр: сығармайҙар ҙа, эш тә эшләтмәйҙәр, бикләп тик тоталар. Камераның эсе тулы гел бер төҫлө халыҡ, хәс тә йөнө туналған һарыҡтар. Саҡыртһалар, һорау алыу өсөн генә килеп алалар. Унда ла ҡулдарын артҡа ҡуйҙырып, һаҡ аҫтында ғына килтерәләр. Шул ҡиәфәттә алып китәләр. Ошоноһо бигерәк ғәрлек. Тиҙерәк хөкөм итеп ҡуйһындар ҙа инде... Нимәһенә кешенең башын ҡаңғыртырға!
Ишмырҙа суд көнөнә тиклем өмөтләнде. Моғайын, уны был килеш ҡалдырмаҫтар, колхоз председателе йә райком секретары килеп йолоп алыр. Бик өлгөлө кеше, колхозға кәрәк кеше, тиерҙәр, унһыҙ эш бармай, тиерҙәр. Райком секретары уны белергә тейеш, Ишмырҙаны бит бер түгел ике тапҡыр район газетаһында маҡтап яҙҙылар. Председатель дә, райком секретары ла төрмә начальнигы менән генә түгел, хатта министрҙың үҙе менән дә һөйләшә ала.
Ишмырҙа шулай коридорҙа аяҡ тауышы ишетелгән, шалтырап ишек асылған һайын тилмереп көттө, һорау алырға тиҙерәк саҡырғандарын көттө. Барып инеү менән тәфтишсе: «Буранбаев, һинең эшең туҡтала, бар ҡайтып кит тә эшеңә тотон», – тип әйтер һымаҡ ине. Юҡ, булманы, хыянат иттеләр. Айҙан ашыу ултыра, председатель түгел, иптәштәре лә килеп күренмәне, хатта күстәнәс тә ебәрмәнеләр. Ишмырҙа үҙе булһамы, төрмә нигеҙен ҡаҙып булһа ла килеп инер ине. Бөтә кеше лә уның кеүек түгел икән шул! Һай, «ашап- эскәндә дуҫтар күп, башыңа бәлә төшһә, береһе лә юҡ», тип юҡҡа йырламағандарҙыр борон-борондан. Ә ул ана шулар өсөн ғазап сигеп ултыра, ахмаҡ!
Аптырағас, Ишмырҙа үҙен-үҙе йыуатып ала. Урлашып йә кеше талап ултырмаған да инде, башҡортомдоң ирекле тормошо өсөн, тип йөрөгән. Ана, Ленин менән Сталин, Дзержинскийҙар ҙа ултырған. Бер генә тапҡыр түгел, әллә нисәмә рәт ултырып сыҡҡандар. Барыбер сыҡҡандар. Ниндәй ҙә кеше булып киткәндәр. Бәлки, берәй заман Ишмырҙа Буранбаев тураһында ла шулай һөйләп йөрөрҙәр, хатта китапҡа ла яҙырҙар. Хәҙер түгел инде, берәй заман, үҙе үлгәс. Башҡорттоң азатлығы өсөн төрмәлә ултырған, үҙе теге Буранбай нәҫеленән булған, тиерҙәр. Килештерерҙәр, өҫтәп-өҫтәп яҙырҙар...
Ә теге татар бирешмәйҙер әле, Өфө кешеһе бит. Әллә кемдәре барҙыр, милицияла бит, ҡайҙа ҡарама, татарҙар ултыра. Иллә шәп иттеләр үҙен, ныҡ бирҙеләр тегеңә! Юғиһә әллә кем булып йөрөй ине! Айырманылар инде, икеһенә лә бер сама эләктерҙеләр.
Нишләп шул милиция тигән ерендә башҡорттар эшләмәй икән? Бына ошондай ваҡытта кәрәк бит улар. Ят – ярлыҡамай, үҙеңдеке – үлтермәй, тигәндәр. Ишмырҙа үҙе шул тирәлә йөрөһәме, бөтә башҡорттарға ярҙам итеп ултырыр иле...
Ишмырҙа Буранбаев ниндәй генә хыялдарға бирелмәһен, береһе лә ысынға сыҡманы: ике ай изоляторҙа тоттолар ҙа шартлатып хөкөм иттеләр ҙә ҡуйҙылар. Судта суверенитет-фәлән тураһында һүҙ булманы, «уголовный енәйәт» тип таптылар. Баштараҡ Ишмырҙа, бәлки үҙҙәрен политик тотҡон итерҙәр, тип өмөтләнгәйне, унда шарттар һәйбәтерәк була, арыуыраҡ ашаталар ҙа имеш, тиҙәр ине, улай яһаманылар, йәмәғәт тәртибен боҙған, милицияға ҡул күтәргән өсөн, тип сығарҙылар хөкөмдө. Ярай, бәлки, хәйерлегә булгандыр, политика өсөн дә оҙаҡҡа ябырҙар, йә каторгаға уҡ ебәреп ҡуйырҙар ине. Ә былай ике йыл бирҙеләр ҙә холоҡ төҙәтеү һәм хеҙмәт лагерына яптылар.
Теге Мәснәүи татар менән башҡаса күрешмәнеләр, күрәһең, икеһен ике яҡҡа олаҡтырҙылар.
2
Колония тигәндәре изоляторҙан алдыныраҡ икән дә: арыуыраҡ ашаталар, эшләтәләр, һарайҙан ялан кәртәгә сыҡҡан мал шикелле, шул ихата алдына сығып йөрөп тә була. Хат яҙырға ла рөхсәт бар, хатта кино ла күрһәтәләр икән.
Иң ҡотҡарғаны эш инде. Юғиһә изоляторҙа саҡта аҫылынып ҡына үлерҙәй булды ла баһа! Бер ни генә лә ҡылыр әмәл юҡ: ятаһың һаҫыҡ камерала һуҡыр сысҡанға оҡшап. Бында, исмаһам, кеше итеп тояһың үҙеңде.
Ишмырҙалар мясорубка яһай. Цехы ла ошонда кәртә эсендә икән, көн дә һанап, ҡарап үткәрәләр. Бер завод һымаҡ үҙенсә. Ишмырҙа ни, тимер-томор араһында йөрөгән кеше, формовкаһына ла, станогына ла тиҙ өйрәнде. Аҙна-ун көн тигәндә, ҡуйылған нормаларын тултыра, тағы бер аҙҙан арттырып та ебәрә башланы. Эшләгәнде ни бында ла яраталар.
Шуныһы ғына яман: мясорубкаһы әҙер булдымы, билмән ашағы килә лә китә. Өйҙә саҡтар, ит әйләндергән, күмәкләп ултырып билмән яһаған, шунан ошо билмәнде алҡынғансы ашаған ваҡыттар күҙ алдына килә. Аш аллығы ла була торғайны. Ашап туйғас, күмәкләп ултырып телевизор ҡарайҙар, шунан балалары йоҡлап киткәс, кәләшенең эҫе тәненә һырығып, юрған аҫтына сума...
Булған бит замандар! Хәҙер хатта ышанғы ла килмәй. Ныу, сығып алһа, белер ине ҡәҙерен. Бындағы ашты бит улар эттәренә лә бирмәй торғайны. Ысын! Ундай ашты ғүмерҙә лә күргәне юҡ.
Ни хәл итәһең, килеп эләккәс, түҙергә генә ҡала, башҡа әмәле юҡ.
Ярар, бына шулай әйткәндәрен тыңлап, ҡушҡандарын эшләп шым ғына көн күреп ята әле. Өҫтәүенә бер ирмәк тә табып алды. Бер көн ҡулына «Ағиҙел» журналы килеп эләкте. Күрәһең, уға тиклем дә бер башҡорт ултырған. Сыҡҡанда ҡалдырып киткәндер. Хатта ҡыуанды ул журналға. Башҡортса бит! Туғаның, ауылдашың менән осрашҡан кеүек булып китте. Тауышы сыҡмаһа ла, теле бар.
Ауылда саҡта алдырғаны ла, уҡығаны ла юҡ ине уны. Ҡатыны «Крестьянка» менән «Башҡортостан ҡыҙы»н, ә үҙе «За рулем» менән «Подвиг»ты алдырҙы. Форсат ҡалмай бит уҡырға, йәйен дә, ҡышын да шул эш тип йүгерә. Ә бында ваҡыт бар. Яҙҙырып та була икән, киләһе айҙан үҙенә алдыра башлар. Ә ҡайтҡас инде мотлаҡ яҙыласаҡ. Хәҙер бер яҡын дуҫы булды ла ҡуйҙы ошо зәңгәр тышлы китап.
Ишмырҙа башта биттәрен ҡутарып, ҡараштырып сыҡты, мөхәббәт, ғаилә тормошо тураһында яҙылғандарын эҙләне. Матурҙарын ғына уҡырға ине, ире төрмәгә эләгеп, ҡатыны ауылда ҡалып, боҙолоп киткән эштәр тураһында булып ҡуймаһын!
Ишмырҙа ике-өс бит уҡығас та шөрләй төштө: ах, инәһен, тап уның ише әҙәм тураһында яҙылған түгелме?! Хатта исеме лә оҡшаш – Иштуған. Иштуған шофер булып эшләгән, ҡалала – Өфөлә йәшәгән. Ҡатыны, балаһы булған. Машинаһы менән юл йөрөй торғас, Иштуған, бер йәш ҡатын менән танышып, эскегә, уйнашҡа һалыша. Быны үҙ бисәһе белеп ҡала. Ығы-зығы, янъял тыуа, был сығып китергә мәжбүр була. Ахыр сиктә төрмәгә эләгеп ҡуя.
Ишмырҙа ундай кеше түгел, ул бит бөтөнләй икенсе – изге юлда йөрөп эләкте. Ә теге – ахмаҡ, ниңә ирекле тормоштоң ҡәҙерен белеп кенә йәшәмәҫкә инде! Ишмырҙа шуларҙы уйлап ултыра-ултыра ла: «Ярар, бер тамагың менән бер күтеңә баш булмағас, өйҙә ят ҡаңғырып», – тип үсәп тә ҡуя.
Ошонда Ишмырҙалар колонияһында түгелме икән ул әҙәм? Бәлки, осрап та ҡуйыр. Хәйер, яҙыусылар кешеләрҙең исемен бутап яҙа, ти бит ул. Ҡотолоп сыҡҡас, Өфөлә яҙыусыһын эҙләп, Иштуған тураһында һорашыр әле.
Нәзифәһе нисек йәшәп ятҡан була икән унда? «Зэк бисәһе» тип ҡаңғырталармы икән бахырҙы? Нәзифә бит алыҫтан, бөтөнләй икенсе райондан төшкән килен, ауылда туған-ырыуы, серләшер кешеһе лә юҡ, яңғыҙы йөрөйҙөр ҡаңғырып. Бергә йәшәгәндә былары беленмәне, хәҙер һиҙҙертәлер. Былай уҫаллығын уҫал ғына инде, әллә ни бирешеп тә бармайҙыр, шулай ҙа...
Нәзифәнең эше ир-ат янында – колхоз бухгалтерияһында кассир. Айына ике-өс тапҡыр аҡса алырға тип районға бара. Күберәк председатель шоферы илтә. Ул бушамағанда, икенселәре лә алып китә. Парткомды йөрөткән төлкө танау Кинйәбулат Нәзифәгә күҙҙәрен йылтыратҡылай имеш, тиҙәр ине. Иманы юҡ бит ул бәндәнең, эсеп алһа, әбейҙәргә лә йәбешер! Ул-был булып, белеп ҡалһамы!..
Нәзифәһе төҫкә бик сибәр – Мәснәүи кеүек үк һап-һары сәсле. Шундай һары, башына көнбағыш сәскәһен ураған, тип торорһоң. Ә күҙе – зәп-зәңгәр. Ҡараһаң, үҙ күҙҙәрең ҡамашыр. Баймаҡ яғында бит ундайҙар юҡ, шуға ла ауылда ят яландан күсереп ултыртылған сәскә кеүек күренә. Ҡайтҡан көн юрамал урамдан үтеп киттеләр, бөтә ауыл ҡарап ҡалды. Иртәгәһенә үк хәбәр таралған: ныу, Ишмырҙа тапҡан бит кәләште!
Аптырарһың, Ишмырҙа малайҙары, атай-әсәһенә ҡарағанда ла кәләшен һағынып ҡаңғыра. Ысын! Быны әйтеүе түгел, уйлауы ла оят, әммә шулай булғас, шулай инде. Һылыу ғына түгел, уңған да бит кәләше: эшләмәгән эше, бешермәгән ашы юҡ. Әҙ генә лә тик тормай, гел генә юрғалап йөрөп ята.
Йүгерә-йүгерә йонсоп та китәлер – колхоз эше, йорт эше, бала-саға. Аҡса таратыуға ғына күпме нервы! Ят ирҙәр ҡайғыһы тиһеңме унда! Саба-сабалыр ҙа, инәлер ҙә тәгәрәйҙер.
Кәләше тураһында шулай яман уйлағаны өсөн үҙен әрләп ала, күңеленән булһа ла ғәфү үтенә. Шунан хат яҙырға тотона. Бына бер аҙҙан, алла бирһә, күстәнәстәрен тейәп үҙе лә килеп етер әле. Икеһен бер бүлмәгә, бер карауатҡа һалып, тыштан бикләп китерҙәр. Һәйбәт йөрөгән кешеләрҙе ҡатындары менән шулай осраштыралар ҙа! Был төн тәү ҡушылған төндән дә татлыраҡ буласаҡ! Йә, төрмә һынлы төрмәлә ҡатының менән ҡосаҡлашып ятсы! Башҡа һыйырлыҡ түгел! Әйтһәң, ышанмаҫтар ҙа! Быны уйлап тапҡан кеше бик һәйбәт кешелер. Ҡасан килә инде ошо мәл?
...Көндәр шулай һағышлы ла, өмөтлө лә уйҙар, хистәр менән үтә торҙо. Ишмырҙа теге журналды түшәге аҫтына йәшереп тота. Сере бар: бер ағыраҡ битенә һыҙыҡ һыҙып бара. Бер көн үткән һайын – бер һыҙыҡ, һыҙыҡты ул кис, ятыр алдынан ғына һыҙа. Был – үҙенсә бер тантаналы мәл: тимәк, тағы бер көн утте, рәшәткә эсе тағы бер тәүлеккә ҡыҫҡарҙы, тигән һүҙ. Тик ошо мәлде – кисте көтөп алыуы ғына ауыр. Ҡайһы берҙә түҙмәйенсә иртән үк һыҙып ҡуя. Иртән һыҙһаң инде, кискелеккә шатлыҡ ҡалмай, буш күңел менән ятып йоҡлаған кеүек була.
Һәр көн таяҡтарҙы һанап ҡарай. Әлбиттә, иҫәбен былай ҙа яттан белә, әммә һанап ҡуйһаң, тынысыраҡ. Таяҡтар ҡайһы берҙә артығыраҡ та сыға. Ишмырҙа ҡыуанып, йөҙө яҡтырып китә: әллә яңылышып йөрөгән дә, срогы бер көнгә булһа ла ҡыҫҡарып ҡуйғанмы?! Шунда уҡ яңынан иҫәпләргә тотона. Юҡ инде, алдай алмаҫһың донъяны!
Ишмырҙа төрмәнән йәй, август айында, сығырға тейеш. Бөтәһе лә күҙ алдына килә. А-а, ул бит һауала осҡан бөркөт, арҡаларҙа елдергән болан кеүек йәшәгән кеше! Ҡайһылайыраҡ йөрөй ине ауылында! Ҡайҙа ғына бармаһын – үҙ иле! Үҙ иле, үҙ кешеләре, дуҫ-иштәре, бөтәһе лә күтәреп алырҙай булып тора.
Ә ундағы көс, оһоллоҡ! Көрәштә арҡаһы бер ваҡытта ла ер күрмәне. Тегеләр аһ та уһ килә, ә был тир ҙә сығармай, йәпле мәлен генә самалап йөрөй ҙә ала ла елгәрә, һабантуй һайын тәкәһеҙ ҡайтмай ине. Ҡайтмай тигәс тә, өйгә алып ҡайтып тормай инде, ҡайҙан килгән, шунда китә – Ирәндектең иң күркәм еренә баралар ҙа усаҡ яғалар, тәкәне һуйып, шашлыҡ бешерәләр.
Шулай үҙ алдына уйлана-уйлана ғына йәшәп ята ине әле, көтмәгәндә бер хәл килеп сыҡты.
Ҡәҙимге көн, эш ваҡыты. Бер-береһенә оҡшаш әҙәмдәр цехта эштәре менән була. Берәүҙәр, көн уҙһын, сабата туҙһын, тип йөрөй, Ишмырҙа кеүектәр, эшләгәс, эш булһын, тип тырыша. Шулай донъя һин дә мин торғанда, цехтың арғы башында ғауға ҡупты ла китте. «Зэк»тар үҙ-ара һуғыша. Улар һуғышһа инде – хәтәр, йә үҙе бөтә, йә үҙен бөтөрәләр – икенең бере.
Яман алышалар. Береһе тондора ла, икенсеһе сәсрәп барып төшә, шунан тороп, тегеһе тондора. Ә ауыҙҙарынан сыҡҡан һүҙҙе тик төрмәлә генә ишетергә мөмкин. Ҡурҡыныс! Икәү дөмбәҫләшә, ҡалғандары ҡыҫылмай, ҡарап тора. Бында закон шулай, әйҙә бәхәсте, гладиаторҙар һымаҡ, үҙ-ара хәл итһендәр.
Ишмырҙа янъялды күрмәмешкә һалышты: барып ҡыҫылырға атам туғаны, инәм ҡәрендәше түгелдер әле. Төрмәгә лә шул бола арҡаһында килеп ҡапты, ҡыҫылһаң, йә тағы бәләгә эләгеп ҡуйырһың.
Ул ҡапыл терт итеп ҡалды: таныш тауыш! Ныҡ таныш! Ҡайҙан таныш?! Тотто ла янъял яғына йүгерҙе. Бәй, Мәснәүи түгелме?! Шул бит?! Ҡайҙан килеп сыҡҡан бында?!
Ишмырҙа уны-быны уйлап торманы, формовка менән Мәснәүиҙең башын яра һуғырға торған оҙон «зэк»тың муйынынан һыға тотоп алды. Шундай ҡыҫты, оҙон бер-ике тыпырсынды ла хырылдап ҡулын төшөрҙө. Был ғына ла етмәне, тегене үҙ яғына бора бирҙе лә, башын аҫҡа баҫып, эйәгенә тубығы менән тондорҙо. Әле генә ғәйрәт ороп торған оҙон иҙәнгә шылды ла төштө.
«Цыган» ҡушаматлы был блатнойҙы колонияла бөтәһе лә белә. Бында ул батша, хаким! Үҙе хаким, үҙе йәлләд. Бөтәһе лә унан ҡурҡа, әйткәнен үтәп кенә тора. Үҙе бер ни эшләмәй, хатта эшкә лә сыҡмай, бына тигән йәшәй: ашарына ла, эсеренә лә һәр ваҡыт бар. Табып килтереп торалар. Хатта контролерҙар ҙа уның менән иҫәпләшә, ҡаршы төшмәйҙәр.
Ишмырҙа бына ошо кешегә ҡул күтәрҙе. Мәснәүиҙе күргәс, уны-быны уйлап торманы инде. Тотонғанһың икән, артҡа сигенеү юҡ, юғиһә бөттөң, тигән һүҙ. Һине берәү ҙә яҡлашмаясаҡ, теге һине йә үлтерәсәк, үлтермәһә, артабан хайуан хәлендә тотасаҡ, бында инде көс менән генә еңергә кәрәк.
Мәснәүи эште төшөндө, бар яһиллығы менән оҙонға килеп йәбеште. Әммә шул ваҡыт өсөһөн дә арттан килеп шаҡарып алдылар. Тотоноуҙарына ҡарағанда контролерҙар булырға тейеш – ҡаршылашырға ярамай. Шулайтып, былар бер ни аңғарып өлгөрмәне, алды ла киттеләр.
«Зэк»тарҙың күҙе тик Ишмырҙала: ҡара һин уны, шым ғына йөрөгән әҙәм ине, ҡайһылай яман булып сыҡты. «Цыган» һынлы «Цыган»ды әйләндерҙе лә һалды бит! Тимәк, хәҙер блатной булып ошо ҡалыр. Төрмәнең законы шундай: кем еңә, кем көслө, шул башлыҡ. Ә Ишмырҙа үҙен хәҙер ни көткәнен һиҙһә лә, эстән генә әллә кем ине. Берҙән, үҙенең кемлеген күрһәтте, икенсенән, яҡташын ҡотҡарып ҡалды. «Башҡорт түҙә-түҙә лә, шунан бер ҡыҙҙырһаң, ауыҙын йырыр ул», – тип эстән маҡтанды. Төрмәлә ундай абруй ҙа кәрәк.
Колонияның режим буйынса начальник урынбаҫары оҙаҡ һөйләшеп торманы. Эштең ниҙә икәнен белеште лә, «Цыган»ға ҡарап:
– Ун биш тәүлек! – тине.
Уныһы ун биш көнгә штраф изоляторы тигәнде аңлата. Был инде төрмә эсендәге төрмә була – сығармайҙар ҙа, йүнләп ашатмайҙар ҙа, үлмәҫлек кенә бирәләр.
Начальник урынбаҫары алдындағы ҡағыҙҙарҙы ҡарап ултырҙы ла ҡапыл Мәснәүигә боролдо:
– Ә һин, Кальметов, ҡайҙан килеп эләктең бында?
– Ҡайҙан килеп эләккәнде һеҙ яҡшыраҡ беләһегеҙ инде, гражданин начальник: янға ҡораллы һаҡсылар ҡуйҙылар ҙа ултырттылар ҙа ебәрҙеләр. – Мәснәүи һаман да шул икән, үҙенсә телләште. Ә теге бындай һөйләшеүҙәрҙе күп ишеткәндер, алдында торған байғоштоң дорфалығына иҫе китмәне, Ишмырҙаға ҡараны:
– Ә һин, Буранбаев? – Ишмырҙаға ул йомшағыраҡ өндәште, шуның менән был «зэк»ты үҙерәк күреүен дә, һин арыу ғына әҙәм инең түгелме һуң, тигәнде лә тоҫмаллатты.
– Мин ни, баяғы, цехта эшләп тора инем... – Ишмырҙа эштең нисек булғанын аңлатты.
– Икегеҙгә лә бишәр тәүлек! – тине начальник. – Ә һин, Кальметов, юлға әҙерлән!..
– Гражданин начальник, минең ни...
– Молчать! һеҙ, Буранбаев, Кальметов – «подельниктар», тәртипте беләһегеҙҙер, не первый раз замужем! Бөттө! Алып китегеҙ! – тине.
Былар үҙ-ара һөйләшеү түгел, йүнләп бер-береһенә ҡарашып та өлгөрмәнеләр, карцерға алды ла киттеләр.
Ә эш былай булған. Мәснәүи Кальметов ике көн генә элек этап менән элекке ултырған еренән ошо колонияға килгән. Дөрөҫөрәге, килтергәндәр. Эшкә сыҡҡан. Яңы кешене күреүе менән «вор» Мәснәүиҙән эшен үҙ исеменә яҙҙырып барырға ҡушҡан. Колонияла шулай инде, «вор» ҙа, көслөрәктәре лә эшләмәй, эшләргә теләмәй, ә аҡса, эш хаҡы кәрәк. Шуға ла улар йомшағыраҡтарҙы ҡурҡытып, эш хаҡтарын үҙҙәренә яҙырға ҡуша. Ишмырҙаны ла ярты йыл буйына шулай интектергәйне.
Бындай хәлдәрҙе контролерҙар ҙа, колония начальнигы ла белә, тик белмәмешкә һалыша. Юғарыға ялыу-фәлән булмаһа, теләһә нишләһендәр. Бына шул «Цыган» Мәснәүиҙе ҡурҡытып маташҡан. Ә теге күп уйлап тормаған, һалған да ебәргән. Киткән һуғыш. Ишмырҙа килеп сыҡмаһа, әллә ниҙәр булыуы бар ине. Бында һөйләшеү, аңлашыу түгел, йүнләп бер-береһенә ҡарарға ла өлгөрмәнеләр, «шизо»ға илтте лә яптылар. Хәҙер ултыр япа-яңғыҙың еүеш камерала бер стакан һалҡын һыу эсеп.
«Әлеге шул татар арҡаһында», – тип йәне көйөп алды Ишмырҙаның. Ҡайҙан килеп сыҡҡан ул бында? Осрашыуҙары шәп тә ул, «подельник» булһалар ҙа яҡташтар ҙа инде, татар менән башҡорттар. Исмаһам, һөйләшеп йөрөрҙәр ине. Дошманлыҡтары үтте бит инде. Дошман тип, ниндәй дошман булһындар инде, ахмаҡтар улар. Тиҙерәк осрашырға ине. Ә биш көн йылдан да оҙағыраҡ.
3
Мәснәүи менән Ишмырҙаны бер үк ваҡытта сығарҙылар. Бик ҡапыл булды – ҡара-ҡаршы тап булыштылар ҙа телһеҙ ҡалдылар. Хәҙер нишләйбеҙ инде, тигәндәй, бер аҙ ҡарашып торҙолар. Күҙҙәр яна, ә тел әйләнмәй, арала ниндәйҙер кәртә ята. Әллә нимәһенә янъялға килә лә ҡаба бит!
— Нихәл, Ишморза! – Беренсе булып Мәснәүи өндәште.
— Һаумы...
Улар ҡул ҡыҫышты. Ҡаты итеп ҡыҫыштылар. Мәғәнәһе аңлашыла: был һиңә Өфө түгел, хәл хәтәр, бер-беребеҙгә терәк булайыҡ! Ҡапыл ғына һөйләшер һүҙ ҙә юҡ һымаҡ. Һүҙ бар, хатта күп, тик ҡайһыһынан башларға?
«Подельник»тар, ашыҡмайыҡ әле, тәмлеһен аҙаҡ иркенләп ашарбыҙ, тигәндәй, тынсыу, ҡараңғы коридор буйлап өнһөҙ генә атлайҙар. Биш көнлөк карцер егеттәрҙең кәрен ныҡ ҡайтарған, шулай ҙа шаттар. Был атлауҙарынан уҡ күренә. Бер кинәнес менән баралар.
Бына улар яҡтыға сыҡты. Йәнә бер-береһенә ҡаранылар. Йонсоу күҙҙәренә нур һирпелде, ауыҙҙары йырылды. Тағы бер аҙ ҡарашып торҙолар. Шунан ҡапыл ҡосаҡлаштылар. Ҡыҫып, оҙаҡ итеп ҡосаҡлаштылар.
– Шуннан, Ишморза? – Мәснәүи зәңгәр күҙҙәрен балҡытып яҡташына ҡараны.
– Әйҙә миңә сәй эсергә! – тине Ишмырҙа.
– Чәйең бармы? – Мәснәүиҙең йөҙө тағы ла яҡтырып китте. – Мин монда яңа кеше.
– Бар, бар, әйҙә! – Яҡташын сәйгә саҡырыу Ишмырҙа өсөн бер кинәнес ине. Улар, оло мәжлескә саҡырылған кешеләрҙәй, дәртләнешеп, сәй әсергә киттеләр. Төрмәлә сәй эсеү, сәйгә саҡырыу оло һый, оло дастархан. Ә бөгөн биш көн штраф изоляторында ултырып сыҡҡан кешеләр өсөн сәйҙән артыҡ тағы ни кәрәк!
«Зэк»тар сәйҙе колония магазинынан яҙҙырып ала. Төрмә тигәс тә, бында сәйе-шәкәре, шырпы-тәмәкеһе лә бар, эшләгән эшең хаҡына бирәләр. Күптәре сәйҙе алыу менән чифир итеп әсеп бөтәләр ҙә йөрөйҙәр кеше күҙенә ҡарап. Ә Ишмырҙа, бәләкәйҙән сәй эсеп үҫкән кеше, уның ҡәҙерен белә. Әл дә шул бар әле, юғиһә бик ауырға төшөр ине. Төрмә сәйе сәйме ни инде!
Бына Ишмырҙа оло кинәнес менән ҡаты итеп сәй бешерергә тотондо. Танауҙы ҡытыҡлап хуш еҫе таралды. Иректә булһалар, бындай ҡунаҡ итеүгә көлөп кенә ҡуйырҙар ине лә, бында башҡаһы кәрәкмәгән дә һымаҡ.
Яҡташтар кәнфит ҡабып, эҫе сәйҙе эһелдәшеп эсергә тотондо. Хатта араҡы эскәндәге шикелле, кәйефтәре күтәрелде, ҡыҙарышып киттеләр.
– Орлашмыйлармы? – тине Мәснәүи.
– Юҡ, ул яҡтан беҙҙә тәртип ҡаты. Берәү генә урлашып маташҡайны ла, аҡылға тиҙ ултырттылар. Башҡа бер әҙәмдең ҡулы ҡыбырлағаны юҡ.
– Дөрес, орлашырга государственный милекме ни ул? Беләсеңме, Ишморза дус, мин бит тегендә бөтә колонияны кулымда тотоп тордым. План үтәлми башласа, колония начальнигы чакыртып ала иде. Чакыртып ала да: «Давай, Кальметов, помоги, Родина не забудет!» – ди. Үзең беләсең, алардан да план сорыйлар бит инде. Минем бер кычкыру гына житә, какуй, кычкырып та тормыйм, бер генә карап алсам, барсы да башын басып, эшкә тотына. Сездәге кебек «цыган»нарны тиз акылга утырттым! Кара син, мин эшкә чыгып житмәгән, килде дә: «Эш хакыңны миңа яздырасың!» – ди. Бер пешмәгән олух дип уйлағандыр инде. Ә мин аның кемлеген цехка кергәч тә күреп алдым. Күп уйлап тормадым, салдым да жибәрдем. Менә шуннан китте. Ярый син килеп катнаштың, югыйсә бөтерә идем мин аны!...
– Миңә лә шулай итте... – тине Ишмырҙа.
– Шуннан? – Мәснәүиҙең күҙҙәре ҙурайып китте.
– Биш ай буйына яҙҙырҙым инде.
– Синме, шул ялкау урыскамы?
– Әллә, кәсепкә килмәгән, тинем дә ҡуйҙым. Суҡынып ҡатһын, бында тәртибе шулайҙыр, тип уйланым.
– Их син, дурак! Бирермен мин эш хакын! Күрдеңме, ничегерәк салып очырдым!
– Осрашыу бик шәп булды бит әле! Беҙҙе айырып ҡуймаҫтармы икән? – Ишмырҙа балалар һымаҡ ҡыуана ине. – «Подельник»тар тип ысҡындырҙы ла баһа!
Былар инде йылдан ашыу ултыралар, уны-быны, закон статьяларын ғына аңлайҙар. Колония начальнигының режим буйынса урынбаҫары теге ваҡыт «подельник»тар тине. Был инде «по одному делу», йәғни бер үк эш буйынса, тигәнде аңлата. Ундайҙарҙы бер колонияла ултыртмайҙар, икеһен бөтөнләй ике яҡҡа ебәрәләр. Етмәһә, былар һуғышып, үсләшеп ултырған кешеләр, бергә тоторға ярамай, әллә ниҙәр ҡылып ташлауҙары бар. Теге ваҡыт офицерҙың Мәснәүигә: «Һин нисек килеп эләктең бында?» – тип аптырауының сәбәбе шунда ине. Тимәк, йә берәй яңылышлыҡ килеп сыҡҡан, йә иғтибар етмәгән, бутағандар. Шулайтып, ике «дошман» бер колонияға, хатта бер үк цехҡа килеп эләккән. Тәүге көндә ук янъял сығарып карцерға ҡаптылар. Быларҙы ысынлап та оҙаҡ тотмаҫтар, айырырҙар.
Быға бигерәк тә Ишмырҙа көйҙө. Осрашҡандарына шул тиклем шатланғайны. Ә Мәснәүи Ишмырҙаның ниндәйерәк кеше икәнен һорау алған саҡтарында уҡ һиҙгәйне инде, шуға ла баштан эрерәк ебәрергә, бының алдында ҙурыраҡ булып ҡыланырға тырышты.
– Ярый, аермаслар, колония начальнигы белән үзем сөйләшермен, – тине.
– Колония начальнигы менән?! – Ишмырҙа аптырап китте.
– Юкка исең киткән! Тегендә чакта мин начальникның кабинетыннан чыкмый идем. Атна саен чакыртып ала иде!
– Кабинетына?! Начальникмы?! – Колония начальнигын полк командирынан да юғарыраҡ, хакимыраҡ күргән Ишмырҙа аптыраштан ни әйтергә лә белмәй ҡалды. Шыттыра тиер инең, ҡайһылайтып осрашып етмәҫ ерҙән алдап торһон! Төрмәлә маҡтанып ултырыуҙың ни мәғәнәһе? Алдамай тиер инең, бер ҙә ышанырлыҡ түгел.
– Кабинетына булмый үзе минем янга килмәҫ инде! Чакырта да корпустагы хәлләр, эш турында сораша башлый. Аларга да бит обстановканы белеп торорга кирәк. Эш азагында булса, шунда ашап, эчеп алабыҙ.
– Шунда кабинетындамы?! – Ишмырҙаның күҙҙәре баҙлап китте.
– Бигерәк юкка аптырыйсың икән лә! Һәр начальникның – завод директорымы, обком секретарымы – кабинетының артында «бытовка» дигән бер бүлмәсе була. Иң төптә ул, ишеге күренми дә, беленми дә, хужа үзе генә ачып керә ала. Шунда кердеңме, жаныңа ни кирәк – ашау, эчү, сервант, диван, ванный һәм матур кыз! – Мәснәүи үҙе һөйләгәнгә үҙе ышанып, ошоларҙың барыһын да күҙе алдына килтерҙе шикелле, йөҙҙәре ҡыҙарған, зәңгәр күҙҙәре шул кабинетта – аш-һыу, эсемлек, ашамлыҡ һәм матур ҡыҙ янында ултырған кешенекеләй яна.
– Һин шул бытовкаға индеңме?
– Пәттәч, инмичә! Төшереп утырдык бергә!
– Төшөрҙөгөҙ?! Колония начальнигы менәнме? – Ишмырҙа шикле йылмайҙы, йөҙө күңелһеҙләнде. Иптәше ихлас кеше түгел, ахырыһы.
– Син нәрсә, колония начальнигы дигәч тә, пәйгәмбәр затыннан дисеңме? Синең белән миңарга гына шулай күренә ул. Анысы да монда утырган чакта гына! Якыннан карадың исә, шул без сәлам дә бирмәслек бер тупой адәм! Жүнле кеше төрмә начальнигы булын эшлиме! Башка жирдә эш тапмаганга барып кергән бит инде ул.
Ишмырҙа тағы ышана төштө, алдамайҙыр, күпте күргәнгә оҡшаған бит. Ә Мәснәүи быны һиҙҙе, Ишмырҙаның күңеле йомшара башлағанын күреп, «һөжүм»де көсәйтте.
– Син шуңа аптырыйсың! Белә белсәң, мин бит колония начальнигы белән охотага да чыктым. – Мәснәүи, бүлдерә күрмә тигәнгә тоҫмаллатып ымланы ла, һөйләй бирҙе. – Бер ваҡыт шулай кабинетына чакыртып алды да бу: «Син, Михаил Михалыч, ничек атасың?» – ди. Мине анда шулай «Михаил Михалыч» дип йөретәләр иде. Урыска «Мәснәүи Мәгнәүиевич» дип әйтеүе ауыр бит инде. Әйе, шулай, ничек атасың, дип сорый бу. Мин шөрли төштем, бар гөнаһларымны уйлап алдым. Ә теге: «Сине, Михаил Михалыч, «Ворошиловский стрелок» икән диләр?» – ди бу. Аңлап алдым, аларда безнең «личный дело»лар бар бит инде, димәк эш бөтенли икенчедә. «Кандидат в мастера!» – мин әйтәм. «Кандидат в мастера булгач, әҙерлән, киләсе шимбәдә охотага чыгабыз!» – димәсенме бу.
– Сыҡтығыҙмы? Алдығыҙмы берәй нәмә? – Ишмырҙаның шиге бөттө, был тиклем дә алдаҡтың булыуы мөмкин түтел.
– Сорыйсың! Дичь күп, яман күп иде ул якта. Боланнар, мараллар, бүреләр, аюлар, мә, башта мине ат дигән кебек, үзләре килеп баса алга! Ә куян, төлке-фәлән белән пычранып тормадык!
– Аҙаҡ эскәнһегеҙҙер инде? – Ишмырҙа иренен ялап алды.
– Сорама аларны! Охотага иң элек шул эчәр өчен чыгалар бит инде! Безнең начальник якын-тирәдәге колхоз председателләре белән бик шәп яши иде, ниләр генә китермәгән тегеләр! Ул ат ите, ул каз ите, ул коньяк, ул спирт! Балык, икра!..
– Алҡынғансы ашанығыҙ инде?.. – Ишмырҙа төкөрөгөн йотто.
– Алтынны дисеңме?
– Алҡынғансы! Ныу, туйғансы ашанығыҙмы, тим инде. Шуны ла аңламайһың, татар! – Был мәрәкәләгән булды.
– Андый ашны вольныйда да күргән юк иде. И-и, сөйли башласаң!.. Охотада йөрдек көн буена, кич урманчы йортына бардык. Исеме генә урманчы йорто инде – ожмах! Әллә утызлаган бүлмә, ул жиһаз, саунасы, буфеты, чыгабыз да пиво чүмерәбез!
– Һуң, улай булғас, ниңә ебәрҙе һине начальник колонияһынан?
– Тукта әле, бүлдермә! Соң, жибәрми, мин бит хәзер слишком много знаю. А вдруг сатар, дип уйлый бит инде бу. Ярар анысы. Мунча кереп чыктык та тотондык кирять итергә. Ниләр генә ашамадык та ниләр генә эчмәдек инде! Главный, ашап эчкәч, исертми. Исертми дә, баш та авыртмый! Аз гына йоклап алдык та тагын тотындык. Мин башта сакланыбырак утыра идем, иртәгәсен кыен булыр дип. Аларга ял да миңа бит эшкә. Эч, ди бу, ике кон ял итәрсең, ди. Баш юнәтергә дип бер шиша акны, ике шиша пивоны кеҫәгә тыгып ук куйды.
– Аны нишләттең инде? – Ишмырҙа күҙен йоммай ултыра.
– Нишләтим, кайткач, яйлап кына, баш төҙәттем.
Ишмырҙаның түҙеме бөттө. Сәй эсеп алғас, тамаҡ туйған кеүек ине лә, шул тиклем һүҙҙәрҙән һуң ашҡаҙаны яңынан ярһыны ла китте. Биш көн ҡаты икмәк һынығы менән һыу ғына эсеп ултырҙылар ҙа инде. Ул төҫөн боҙоп иптәшенә ҡараны:
– Әҙәм ышанмаҫты ысын булһа ла һөйләмә, тигәндәр...
Мәснәүи үҙенең артығыраҡ ебәрә башлағанын, абруйҙы юғалтып ҡуйырын аңланы шикелле, быға һүҙ бөтөрөргә ирек бирмәйенсә, икенсегә бора һалды:
– Ярар, аларны бер иркенләп сөйләшербез әле. Безгә, Ишморза дус, берәр ярты табып утырырга иде, – тине.
– Ярты?! – Ишмырҙаның күҙҙәре баҙланы. – Ҡайҙан табаһың уны?
– Ныу, юкка аптырыйсың да китәсең, Ишморза дус! – Мәснәүи яҡташының бер ҡатлылыгына үҙе лә аптырай һәм шул уҡ ваҡытта ҡыуана ла ине. – Акчаң гына булсын, монда водородный бомба табып була!
– Аҡсаһын табырбыҙ ҙа ул! – Ишмырҙаның күҙҙәре нығыраҡ янды.
– Тапсаң, калганы синең забота түгел!
Ишмырҙа матрац йыртығына ҡулын тығып, аҡса килтереп сығарҙы. Ул да тормоштоң рәтенә төшөнә башлағайны, иреккә сығып йөрөгән кеше аша аҡса ебәргәйнеләр.
– Хәҙер үк табаһыңмы?
– Хәзер үк булмый инде, ныу табарбыз. Башта мин обстановка белән танышып алыйым.
– Һин бик һуҙма инде улай булғас. Тик уны ҡайҙа эсәһең, уныһы бер бәлә булыр әле.
Мәснәүи ҡысҡырып көлөп ебәрҙе:
– Анысына кайгырма, башта теге мәсьәләне хәл итергә кирәк: безне аерып куймасыннар.
– Да, уныһы шулай шул.
– Беләсеңме, бәз иртәгә үк начальникка приемга язылабыз. Шунда икәүләп барып аңлатабыз. Монда инде икебезгә дә «тише воды, ниже травы» тороп сөйләшергә туры киләчәк.
Шуға килештеләр. Ултырып ғариза яҙҙылар ҙа контролер аша колония начальнигына ебәрҙеләр. «Мөмкин булһа, ашығыс», – тип өҫтәнеләр.
Начальник «подельннк»тарҙы иртәгәһенә үк саҡыртты. Мәснәүи – алдан, Ишмырҙа арттан инде. Инделәр ҙә бахыр ғына ҡиәфәттә күҙҙәрен башлыҡҡа текәнеләр, һүҙҙе Мәснәүи башланы. Ысынлап та телгә оҫта икән, Ишмырҙа һоҡланып тыңлап торҙо. Үҙенә ҡалһа, эшкиндерә алмаҫ ине, яҡташы менән осрашҡанға тағы ла нығыраҡ ҡыуанды. Дурактар, һуғышып йөрөгән булдылар.
Мәснәүи һөйләне-һөйләне лә:
– Гражданин начальник, үҙегеҙ аңлайһығыҙ, теге ваҡыт бөтәһе лә эскелек арҡаһында, яңлыштан ғына булған. Беҙ арыу кешеләр ул, ышанырһығыҙ. Үҙегеҙгә бер ярҙамсы булырбыҙ. Ҡалдырығыҙ инде бергә, – тине. – Зинһар, мине икенсе колонияға оҙатмағыҙ. Ул тик һеҙҙән тора.
— Ну что, татарин и башкир, чтобы подружиться, надо было за решетку попасть, да? – Начальник мыҫҡыллы йылмайҙы.
— Век живи, век – учись! – тине Мәснәүи. Эй, теле лә теле! Начальник бының яуабын оҡшатты, үҙенсә мәрәкәләп өҫтәне: «Дураком помрешь, да?» Шунан етди төҫ алды: «Ладно, посмотрим», – тине.
Былар сыҡтылар. Территория буйлап бер аҙ тын барҙылар.
– Бик асығын әйтмәне бит әле, – тип бошондо Ишмырҙа.
– Соң шуннан артыгы ни кирәк? Алдыңа жәелеп төшмәҫ инде. Началыгакның «посмотрим» дип әйтүе «эшләрмен» дигән сүзе була ул.
– Улайһа, һин тегене ашыҡтыр инде. Йыуырға кәрәк бит.
Ишмырҙа алдында Мәснәүиҙең абруйы ныҡ үҫте хәҙер. Ярай осраштылар әле, бер ямандың бер яҡшыһы тигәндәре ошолор.
4
«Подельник»тарҙы айырманылар, китәһең тип тә, ҡалаһың тип тә әйтмәнеләр, ә былар йөрөй бирҙе. Өс-дүрт көн шыртлаңҡырап торҙолар тороуын, шунан тынысландылар. Тейер булһа, тейерҙәр ине инде.
Аҙна үтте, былар бөтөнләй нығынды. Бер көн цехта Мәснәүи бының янына килде лә терһәге менән төрттө. Ишмырҙа ниҙер һиҙенеп тегеңә текәлде. Дуҫының зәңгәр күҙҙәре бесәйҙеке кеүек баҙлай.
– Әллә булдымы? – тип бышылданы Ишмырҙа. Мәснәүи төрмә робаһын һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә ысҡындырҙы ла итәген күтәрҙе; эстә салбар ҡайышына ҡыҫтырыулы йәшел шешәнең һары башы алтындай йылтырай ине.
Икеһе лә тын торҙо. Ишмырҙа үҙ күҙенә ышанмай тора: төрмә эсендә араҡы! Мәснәүи иптәшен аптыратыуына әллә кем. Әйләндергеләп ҡараны, шунан бөкө тирәһенән еҫкәп алды. Еҫкәне лә «ыһ!» тип ҡуйҙы. Шешә ныҡ бикләнгән булһа ла, еҫе килә бит, май сүлмәге тышынан билдәле, тип юҡҡа әйтмәгәндәр.
– Араҡы-ы... – тине Ишмырҙа ауыҙын йырып. – Ҡайҙан алдың?
– Эчеп жибәр салганын, сорама кайдан алганын... Кая бир әле! – Мәснәүи шешәне кире алды.
– Ошонда ғына ебәрәбеҙме әллә?.. – Ишмырҙа һаман үҙенә урын таба алмай аптырай.
– Ресторан эҙләп, Уфага китеп булмый инде! – Мәснәүи шешәне ырғытып ебәрҙе лә тотоп алды.
– Төшөрөп ватаһың бит! – Ишмырҙа асыуланып ҡысҡырып ебәрҙе.
Мәснәүигә бына ошо ғына кәрәк ине, тағы уйнатып алды ла:
– Үзем ватылсам, ватылам, шиша ватылмай инде ул! – тине.
Араҡы табыуы ла, Ишмырҙа башҡортто үҙенә ҡаратып тотоуы ла уға шундай ләззәт бирә ине.
– Кеше килеп аппетитты боҙмаҫмы икән һуң?
– Нәрсә, озын-озакка сузып тормакчы буласыңмы ни? Раз – и готово!
– Әҙерәк һөйләшеп тә ултырмағас... – Ишмырҙа шулай тине лә, ҡайҙа ултырырға һуң, тигәндәй, тирә-яҡҡа ҡаранып алды. – Ә стакандар?..
– Их, син, Ишморза, нинди «зэк» стакан белән эчә инде аракыны! Бәлки, сиңа путаллы рюмка кирәктер? – Мәснәүи таҙа аҡ тештәрен шешәнең ялтыр ҡалайына ҡаҙаны – «ҡолағы» юҡ ине ҡәһәр бөкөнөң. Икеһе лә күҙҙәрен асылған шешәгә текәгән. Ҡасандан бирле көткән мәл яҡынлаша. – Я, нәрсә өчен эчәбез? – Мәснәүи күҙҙәрен тантаналы йылтыратып яҡташына ҡараны.
Ысынлап та, һорау сәйер ине: дуҫлыҡ өсөн тиер инең, һуғышып төрмәгә ултырған кешеләр, осрашыу өсөн тиер инең, осрашҡандарына байтаҡ ваҡыт үтеп китте. Ишмырҙа ҡулын һелтәне:
– Былай ғына ебәр ҙә ҡуй! – Үҙе тамшанып шешәгә ҡараны. Тегенең һаман һөйләнеп тороуына асыуы килә башланы.
– Ярый, дай бог не первый, не последний раз! – Мәснәүи «һуһ!» тип өрөп ҡуйҙы, башып артҡа саңҡайтты ла ауыҙын асты, шунан ауыҙына шешәнән араҡы ҡоя башланы. Ул йотмай, ә бер һауыттан икенсе һауытҡа бушатҡан кеүек кенә ҡоя.
Ишмырҙа ҡарап тора, аптырай ҙа, һоҡлана ла: ниҙәр генә белмәй был татар. Әллә элек тә бер ултырып сыҡҡанмы икән? Борсола башланы – ҡоя ла ҡоя, бөтөрә бит! Ҡулынан тотайым тиһәң, йә төшөрөп ебәрер!
– Эй, етер, ҡалдырмайһың да баһа!
Мәснәүи ошо һүҙҙе көтә ине лә, тағы бер аҙ ҡойҙо ла турайып баҫты, шешәне баш бармағы менән сәнсеп тотҡан урынын күрһәтте:
– Монда, брат, барсы да иҫәпләнгән!
Араҡы ысынлап та артыҡ ныҡ кәмемәгәйне.
– Мин ни, яртыһын ҡойҙоң, тип торам! – тип йылмайҙы Ишмырҙа.
– Беләсеңме, дус, алкаш беләп профессор спорить иткән, ди: кем тигезрәк бүлә! Профессор – мензурка, ә алкаш «булк-булк» белән исәпли, ди. Вот алкашныкы профессорныкынан дөресрәк чыккан. Әйдә, жиффәр!
– Мин улай булдыра алмайым.
– Алайса мин эчкәнне карап кына торасың инде! – Мәснәүи кинәнеп көлөп ебәрҙе. – Я столовый директорына барып путаллы рюмка сорыйсың.
– Ҡапыл эсһәң, иҫертеп китәлер әле ул, аслы-туҡлы йөрөгән кешегә ни күпме кәрәк... – Ишмырҙа шешәне ҡулына алды. Ул Мәснәүи шикелле ҡоя белмәй, ауыҙына ҡапты ла быҙау шикелле имергә тотондо. Бер-ике лә йота алманы, сәсәй башланы. Ҡып-ҡыҙыл булып китте, күҙенән йәш сыҡты. Араҡы яңылыш юлға китте.
Мәснәүи тиҙ генә шешәне тартып ала һалды. Төшөрөп вата бит!
– Их син, башкорт, кымыз эчеп кенә яшәргә кирәк сиңа! – Ул кеҫәһенән икмәк ҡатыһы сығарҙы. – Шушыны чәйнәп йот!
– Әберәкәйҙә икмәк ашап тороу гонаһ та инде... – Ишмырҙа йәшле күҙҙәре менән иптәшенә ҡараны.
– Күп сөйләнмә, йот! Үтә ул. Алайса, аракы эчү дә гөнаһ!
Ишмырҙа теләр-теләмәҫ кенә алды ла тамағын ҡыра-ҡыра сәйнәргә тотондо. Шунан араҡы йотоп ҡуйҙы. Үтте, ахырыһы.
Ишмырҙа дөрөҫ әйткән, араҡы быларҙың баштарына тиҙ сыҡты: ашҡаҙан хәмерҙе онотҡан, ә үҙҙәре аслы-туҡлы йөрөгән кешеләр. Былар уға бошманы, эскәс иҫерелер инде, шуның өсөн маташабыҙ ҙа баһа. Уның ҡарауы кәйеф күтәрелде, тел тоҡсайҙары сиселде – бер-береһен бүлә-бүлә һөйләшергә тотондолар.
Башта «цыган»ды аҡылға ултыртыуҙары менән маҡтаныштылар, суд хаҡында, тәфтишселәрҙе иҫкә төшөрҙөләр. Шунан һүҙ үҙенән-үҙе былтыр көҙ боларышып киткән мәлгә килеп терәлде. Апаруҡ ҡыҙмаса булһалар ҙа, һүҙ ошонда еткәс, тел тотлоҡто, бер-береһенә ҡарамайынса ғына тын торҙолар. Икеһе лә эстән генә, бына һинең арҡала эләктем ошо урынға, тип уйлай ине шикелле. Әммә һүҙ сығарғылары, мәжлесте береһенең дә боҙғоһо килмәне. Мәснәүи ихлас ҡына итеп:
– Слушай, Ишморза дус, шул суверенитет дигәне нәрсә була соң ул? – тине.
– Әллә... – Ишмырҙа кинәйә менән әйтте лә көлөп ҡуйҙы. – Килделәр ҙә әйттеләр, Өфөгә барырға кәрәк, унда кеше күп булырға тейеш, тинеләр. Һинең тауыш шәп: «Башҡортостан!», «Суверенитет!», «Долой!», «Отставка!» тип ҡысҡырырға тура киләсәк. Кеше ни эшләй, шуны эшләрһегеҙ, тинеләр. Ултырып киттем дә барҙым, көҙ бит инде, эш бөткән, бушлай Өфөгә барып ҡайтыуы ни тора.
– Мин дә шул кешегә иярдем дә киттем инде. Бер аз салған идек. Минем күршедә бер шеботной гына адәм бар, шул котыртты. «Анда суверенитет бирәләр икән. Башкортлар үзләре генә алырга йөриләр ди, әйдә!» – диде. Ярар, Ишморза дус, үкенмик, шушында килеп эләкмәсәк, бер-беребезне белмәй үлеп тә китер идек. Шәп кешеләр булып чыктык бит!
– Уныһы шулай... – Танышыуҙарына, ошнда килеп эләгеп, ҡайҙандыр араҡы табып эсеп, күңел бушатып тороуҙарына Ишмырҙа ла ҡәнәғәт ине. – Тик, баяғы, ҡайһы ваҡыт бик ҡайтҡы килеп китә...
– Кайтырбыз, бер кая да качмас. Ирмен дигән кешегә төрмәсен дә күрергә кирәк аның, шулай түгелме? Кара әле, Ишморза дус, син башкорт бит, случайно, жырламыйсыңмы? Шул башкорт жырлары өчен үләм бит мин!
Ишмырҙа ысынлап та йырлай, хатта арыу ғына йырлай. Моң әле лә күкрәген йыртып сығып бара. Башҡа урында булһа, әллә ҡасан ебәргән булыр ине, тик көсләп тотоп ҡына тора.
– Былай йырлаштырам... – тигән булды ул.
– Чынмы?! Озон көйләрнеме?! Жибәр әле, дус, башкортның иң озынын!
– Бында ярамаҫ ул, әй...
– Слушай, син никогда куркып яшәмә! Законга каршы эш эшләмисең бит, жыр жырлыйсың! Давай, только иң озынын!
Иптәшенең үҙен шулай ботлап тороуы Ишмырҙаға тәүәккәллек бирҙе. Араҡы үҙенекен эшләне – төрмә лә, әберәкәйе лә онотолдо. Ишмырҙа, ниҙелер иҫенә төшөрөргә теләгәндәй, ситкәрәк ҡарап торҙо, ҡаштары яҙылды, күҙҙәре моңһоуланды, иларға йыйынғандай йөҙөн йыйырҙы. Ҡараштарын бер таҡта ярығына текәне лә йырлап ебәрҙе.
Таба-а-аҡ та гына, табаҡ, ай, ак ҡағы-ыҙ,
Буранбайҙың яҙған хаттары-ы.
Сәйер, һөйләшкәндә кешенән бер, ә йырлаганда бөтөнләй икенсе төрлө тауыш сыға икән. Ишмырҙаның тауышы нескәрҙе, нәфисләнде, ғүмерҙә уйламаған моң ағыла башланы. Мәснәүи ҙур, зәңгәр күҙҙәрен текәгән дә ышанмаған кеүек тора. Бар ҡарашы: «Әйдә, давай, дәвам ит, өҙә генә күрмә!..» – тип ялбара. Төрмә робаһы кейгән, сәсен таҡырлап алдырған был байғош ҡапыл өҫтөнә уҡалы елән, башына ҡамсат бүрек, аяғына ҡыҙыл сафъян итек кейгән буй етмәҫлек затҡа әйләнде лә ҡуйҙы.
Ишмырҙа һаман йырлай. Кеше ишетмәһен тип, шым, һаҡ ҡына башлағайны ла, йырҙы йәшереп, ҡурҡып йырлап буламы ни, «Буранбай» төрмә кәртәһенә һыйманы, тышҡа бәреп сыҡты, күккә олғашты. Ишмырҙа тауышын шәбәйткәндән-шәбәйтә: йыр ҙа, йырлау ҙа һағындырған. Етмәһә, онотолоп китеп тыңлаусыһы ла бар. Йырсы өсөн бер тыңлаусы булыуы ла етә бит ул! Рәхмәт инде Мәснәүи дуҫына, әлдә һүҙ сығарҙы, юғиһә йырлау онотолоп бара һымаҡ ине.
Бура-анбайҙың яҙған хатып уҡып, ай,
Зар илайҙар ауыл ҡарттары-ы-ы...
Нескә генә башланған йыр тамаҡ төбөнән сыҡҡан баһадирҙарса ҡалын тауыш менән бөтөп ҡуйҙы. Хәтәр булды! Икеһенә лә ныҡ тәьҫир итте. Моңо ла, һүҙҙәре лә.
Ишмырҙа дуҫына ҡараны. Ә теге ҙур күҙҙәрен сылт-сылт йомғолап тора, керпектәренән йәш йылтырай. Йырсының үҙенең дә тамағына төйөр тығылды. Икеһе лә аҫҡа ҡаранылар. Бер аҙ торғас, Мәснәүи дуҫын яурынынан ҡосаҡлан алды.
– Их, Ишморза, кайларда әрәм булып ятмый безнең башлар! Дураклар инде!.. Пожалуйста, тағып берне жырла әле! Зинһар, берне генә...
Ишмырҙаға ялыныу кәрәкмәй ине инде, тик шулай фатиха ғына бирһендәр. Суҡынып китһен төрмәһе, «гражданин начальник»тары. Ул тамағын ҡырып алды ла, ярһыуын баҫа алмаған ат шикелле, тағы ла көслөрәк тауыш менән йырлап ебәрҙе:
Кантон да гына-а, кантон килгән тейҙәр-әү,
Килгән кантондарҙан ҡаҡшаныҡ.
Яуыз кантондарҙы ҡуя ла икән-әй,
Рәсәй ҙә генә-әй тигән батшалыҡ.
Етте! Булды! Күңелдәре тулған байғоштар бәҙрәф ярығынан төшкән яҡтыға ҡарап торҙолар. Бер ни әйтке килмәй, тик уйҙар ғына йүгергеләй. Мәснәүи салбар ҡайышына ҡыҫтырыулы шешәне сығарҙы, яҡтыға ҡуйып күпме ҡалғанын самаланы. Шунан моңһоу ғына тауыш менән:
– Әйдә тағын берәрне салыйк әле! – тине. – Жыр өчен. – Улар, стакан-фәлән булмаһа ла, ғәҙәт буйынса «һалайыҡ» тип һөйләшәләр ине.
Араҡының күпме ҡалғанын да, самалабыраҡ тотоноп, оҙағыраҡ һуҙырға кәрәк икәнен дә аңлайҙар, ыһылдашып берәр йотом ғына йоттолар ҙа шешәне Мәснәүи салбар ҡайышына тығып ҡуйҙы. «Закуска» тип икмәк ҡатыһы ҡабып торманылар, ауыҙҙары зәһәргә күнеккәйне.
– Бик хәтәр жырлар бит! Каян беләсең син аларны, Ишморза дус? – Мәснәүи ихластан һораны.
– Халыҡ сығарған йырҙар инде... – тигән булды Ишмырҙа. – Кешенән ишетәһең дә йырлайһың, һәр береһенең тарихы бар, тик мин уларҙы ныҡлап белмәйем. Буранбай батша заманында йәшәгән, уны һөргөнгә ебәргәндәр ҙә, шул кешегә ошо йырҙы сығарғандар. Мин шул Буранбайҙың тоҡомо булам...
– Ныу-у! – Мәснәүиҙең күҙҙәре табаҡтай булды. – Син шундый ҙур кешеме ни әле?!
– Төрмәлә ултырғас, ҙур кеше буламы ни! – Ишмырҙа әсенеп кенә йылмайҙы. Әллә, олатайым, беҙ шул Буранбай нәҫеленән, тип һөйләй торғайны.
– Сөйләгәч, дөрестер инде, картлар белми сөйләми ул. Әнә бит, фамилияң да Буранбаев! Мин жырны бик яратам. Үзем дә жырлаштырам, правда, синең кебек үк түгел инде, мәжлестә генә. Башкортлар жырчы халык бит инде!
– Мәснәүи, давай йырлашҡас, йырлашайыҡ әле. Әйҙә һин дә берәй оҙондо...
– Һы... – Мәснәүиҙең күҙҙәр янып китте, уға ла рух килде. – Минем бик озыннан булмаҫ инде. Алайса, бер авыз чылатып алыйк, – тип берҙе йотоп ҡуйҙы. Шунан Ишмырҙа шикелле йөҙөн йыйырып әлеге таҡта ярығына ҡараны. Ҡапыл тәүәккәл тауыш менән ҡысҡырып йырлап ебәрҙе:
Гори, гори, моя звезда-а,
Звезда любви, приветная-а!
Ты у меня одна заветная-я,
Другой не будет никогда-а-а!
Йыр башланыу менән, Ишмырҙа әллә нишләне лә ҡуйҙы: тәндәренән һалҡын юлаҡтар земберләп үтте, башы мейеһе тартышҡандай итте. Был ни эш? Кем был?! Татар тигәне урыҫ булып сыҡтымы ни?! Ана бит, күҙҙәре зәңгәрг сәсе һап-һары, теле урыҫ. Үҙе лә урыҫ! Әллә Ишмырҙаны, әллә Мәснәүиҙе ен алмаштырҙы?! Әллә иҫереп китеп күҙенә генә күренәме?! Әле генә шундай яҡын күренгән кеше бөтөнләй икенсе затҡа әүерелде лә ҡуйҙы.
Ә Мәснәүи, баяғы Ишмырҙа шикелле, бар кинәнестән йырлай бирҙе:
Умру ли я, и над могилою,
Гори, сияй, моя звезда-а-а!..
Йыр тамам. Мәснәүи, йырлап бөткәс, йә нисек тигәнде аңлатып, быға ҡараны. Ишмырҙа белә: йырсыны маҡтарға кәрәк, һәр йырсы шуға мохтаж. Әммә ул һаман шаңғып тора. Кем булды һуң был? Урыҫмы, әллә керәшен – суҡынған татармы?
Теге, татарсалап, «я, ничек?» тигәс кенә күңеленә йылы иңде. Шулай ҙа Ишмырҙа аптырашын йәшерә алманы:
– Нишләп урыҫса йырлайһың ул? Татарса йырлай алмайһыңмы ни?
– Кая сиңа жыр, сөйләшкәнгә дә рәхмәт әйт! Мин бит кечкенәдән Уфада үстем. Архирей жулигы!
– Өйҙә лә русса һөйләшәһегеҙме?
– Шулай инде, минем хатын урыс ла!
– Урыҫ ти?! Нисек урыҫ ҡатын?!
– Соң, урыс түгел икән, маржа! Кара йөрәк нәселеннән... – Мәснәүи йылмайған булды.
– Балаларың да урыҫмы? – Бер ҡатлы Ишмырҙа һамай ныҡыша бирҙе.
Мәснәүиҙең түҙеме бөттө:
– Ай, аптыраттың бит! Үзең әйтмешли, каңгыртма әле башымны. Маржадан тугач, урыс була инде. Уфада тор да еще! Мин әле ладно, анда татар белән татарның баласы, урыс булып туа!
Ишмырҙа дуҫының кәйефен төшөндө, башҡаса ныҡышманы. Бер аҙ тын торҙолар, тағы яртышар йотом йоттолар. Ишмырҙа, онотолоп киттеме, тағы һораны:
– Әй, мәрйәләр нисек була ул?
– Нигә, маржа күргәнең юкмы ни?! Шул ук нәрсә инде!.. – Мәснәүи асыу менән әйтте. – Сүзеңә караганда башкорттан артыкны күргәнең юк, ахырсы!
– Ниңә, минең бисә татар ул.
– Э үзең миннән көлгән буласың!
– Сүтәки ҙә татар урыҫ түгел бит инде! – Ишмырҙа еңгән кеше ҡиәфәтендә әйтте.
– Анысы шулай... Ярар, болай да көйгән жанымны көйдереп торма әле. «Син маржа» диеп, ун ел торган хатынны куып чыгарыйммы ни!
– Татар тип кәмһетмәйме һуң үҙеңде? Улар бит «вилок» тип мыҫҡыллай торған.
– Әйтеп карасын! Правда, башта бер абыйсы шул син әйткән сүзне ычкындырган иде. Жилкәсеннән эләктереп алдым да моны: «А ну-ка, повтори!» – дим. Урыс куркак бит ул, шыр жибәрде. «Прости, зятек, я так спьяну сглупил», – ди. Шуннан соң берсенең дә авызыннан сүз чыкканы булмады. Ә былай маржалар милләт аермый, аларга лишь ир булсын. Ир булсын да, акча китерсен! Шулай, брат, менә син дә татарга каршы йөргән буласың, ә үҙеңнең хатының татар булып чыкты.
– Кем ҡаршы йөрөй, үҙең килеп тотонғас, мин нәмә!..
– Каян килеп тотынсын! Син үзен башладың ла! Мин бит сиңа ул вакыт, болай, шаяртып кына әйткән идем, «башкорт» дип, син «татар» дидең, китте дә барды инде. Ярар, Ишморза дус, судьялар очына чыга алмаганны, без икәү чыга алмабыҙ... Ә син ул татар кызын каян таптың соң? Сезнең якта тик башкортлар гына яши, имеш, диләр бит?
– Һуң татарҙың таралмаған ере бармы ни! Ә былай мин үҙебеҙҙең яҡтыҡын түгел, ситтән барып алдым. Благовар районынан.
– Благовар?! – Мәснәүиҙең күҙҙәре таһырайҙы. – Ҡайсы авылдан?
– Белмәйһеңдер, Әрәмә тигән бер бәләкәй генә ауыл ул. Йылға буйында ултыра.
– Пәттәч, нигә белмәсен, ди! Ул бит безнең күрше генә авыл!
– Үҙең әле мин Архирей жулигы дип маҡтана инең?
– Соң без бит Уфага күчеп кенә килгәнбеҙ, мин кечкенә чакта. Әти-әниләр шунда яр башында ызба сатып алганнар да инде. Телецентр тирәсендә ярда ызбалар утыра бит, шунда инде. Ә син ул Әрәмәгә ничек барын чыктың? Кода да булып чыгарбыз әле, минем анда туганнар да бар!
– Бәлки, – тип йылмайҙы Ишмырҙа. – Беҙ ни, баяғы, ҡоролоҡ йылды Благовар яғына һалам әҙерләргә барғайныҡ, колхозға. Шунда бер әбей менән бабайҙарҙа торҙом. Матур ғына ҡыҙҙары бар ине, кәләш иттем дә алдым инде... – Ишмырҙаның йөҙҙәре яҡтырып, күҙҙәре нурланып китте, нисек итеп ҡыҙҙы йәрәшеп йөрөгән, кәләш итеп алып ҡайтҡан саҡтарын иҫенә төшөрҙө булһа кәрәк. Быны Мәснәүи ҙә тойҙо, тәрән генә һулап ҡуйҙы ла:
– Да, брат, бар иде шәп чаклар... – тине. – Менә, Ишморза, земляк кына түгел, кода да булып чыктык. Ә ул синең хатының телен ташлаган, үзең кебек кара башҡорт булып беткәндер бит инде. Син бит бик каты сөйләшәсең, телеңне аңлап бетеп тә булмый кай чакта.
– Ташлатырһың һеҙҙең татарҙан телен! Ауылда бер үҙе сутырлап йөрөгән була. Беҙҙең башҡорт ҡына ул араға бер татар килеп күрендеме, телен боҙоп ҡаңғыра. Күрерһең, минең Нәзифә үлгәнсе үҙ телендә һөйләшәсәк. – Ишмырҙаның күҙ алдында һаман ҡатыны торалыр, ауыҙҙары йырыҡ. – Шәп ул минең кәләш татар булһа ла!
– Нигә «татар булһа ла»? Татар чем хуже?
– Ай алла, юҡҡа-барға ҡыйшайырға ғына тораһың? Былай ғына әйтәм инде, ғәҙәт буйынса. Татарҙың кеме юҡ та, башҡорттоң кеме юҡ! Һин үҙең дә ысын татар түгелһеңдер әле: йә керәшен, йә урыҫ тоҡомонанһыңдыр. Бисәң – урыҫ, фамилияң – урыҫ!
– Каян урыс ди! Кәлмәт дигән карт булған, без шуннан таралып киткәнбез. Белсәң, Кальметовлар барсы да дворяннар, дворян нәселеннән!
Ишмырҙа бәҙрәфте яңғыратып көлөп ебәрҙе:
– Дворяндар?! Ниңә, ул Кәлмәт ҡарт Ленинградта йәшәгәнме ни?
– Нигә, именно Ленинград кына димәгән, безнең Благоварда да булган ул дворяннар. Үзләре татарлар. Әле күпне белмисең икән!
– Ә дворян булғас, ниңә ун етенсе йылда атмағандар һеҙҙе? – Ишмырҙа тегенең һүҙҙәрен мәрәкәгә ала: йә, ғәҙәтенсә, шаштыра, йә үҙе наҙан. Ә Мәснәүи уның һайын ярһый.
– Во-первых, атар өчен мин ул вакыт булмағанмын, во-вторых, ул Кәлмәт картларның исеме генә дворян, ә үзләре бик ярлы булган. Шуңа аларны «чабаталы дворян» дип йөрөткәннәр. Шундый сүзне ишеткәнең юкмы ни бер дә? Менә, Ишморза дус, икебез дә зур кешеләр булып чыктык: син – Буранбай, ә мин – дворян токымыннан!..
«Ҡоҙалар» икеһе лә йылмайышты, шул туган-ырыулыҡты йыуыр өсөн тип, Мәснәүи салбар ҡайышында ҡыҫтырыулы йәшел шешәне алды. Ҡалған тамсыны теле менән генә яланы ла шешәне тегеңә бирҙе. Араҡы бөткәйне инде.
Ишмырҙа һелкетеп-һелкетеп һурып маташты ла, сыҡмағас, шешәне иҙәндәге ҙур ярыҡҡа ырғытты.
– Нәрсә эшлисең?! – Мәснәүиҙең күҙҙәре тоҙҙай булды.
– Бөткән бит...
– Бетсә соң, монда посуданың ничек кадерле икәнен беләсең лә!
– Ҡуй әле, йә шешәне ҡайҙан алдың тип таптырырҙар... Эй, сәғәт нисә булып китте икән?
Мәснәүи сәғәтенә ҡараны:
– Анаңны! – Шулай тине лә ҡулын һелтәгән кеше булды. – Көтерләр...
– Ҡаңғырып кителде лә...
Былар әберәкәйҙән сыҡты. Сыҡты ла икеһе бер юлы туҡтап ҡалды: цех алдында әллә күпме халыҡ йыйылған. Бер үк кейемдәге, шуғамылыр барыһы бер төҫлө күренгән әҙәми заттар Ишмырҙа менән Мәснәүигә ҡараған да ауыҙҙарын йырған. Былар күренгәс, бер юлы ҡысҡырып көлөп ебәрҙеләр. Күрәһең, күптән күҙәтеп торғандар.
– Ресторан ябылды! – тине береһе.
– Вот артисты, сначала подрались, а сейчас песни поют! – Тегеләр тел сарларға тотондо.
«Иғтибар итмә!» – Мәснәүи шым ғына фарман бирҙе лә шәп-шәп атлап цех яғына китте. Ишмырҙа уның артынан эйәрҙе. Барып еткәс, береһе тағы төрттөрөп маташа ине лә, Мәснәүи: «А тебе завидно, да?!» – тип екергәс, теге шымды. Ярай әле Мәснәүи дуҫы бар. Ҡала кешеһе шул, кәрәк саҡта телгә аптырамай.
Тегеләр башҡаса өндәшмәне, «зэк»тың хәлен «зэк» аңлай.
Мәснәүи менән Ишмырҙаның эштәре көйләнде хәҙер. «Вор»ҙан ҡотолдолар, колонияла абруйҙары үҫте, кешеләр уларға ихтирам менән генә түгел, көнләшеп ҡараған кеүектәр. Яҡташтар буш ваҡыттарында гел бергә. Үҙ телеңдә һөйләшерлек бер генә кеше булғанда ла ул тиклем ят итеп тоймайһың бит үҙеңде, һай, үҙ телең! Ошондай саҡтарҙа бигерәк ҡәҙерле бит ул үҙеңсә һөйләшеү!
Шулай ҙа төрмә – төрмә инде, бик эсендә генә тоталар, көнөнә әллә нисәмә тапҡыр һанайҙар – кеше бит малдың малын айына һанаһа бер һанай. Үҙең кеүек әҙәмдәргә «гражданин начальник», «осужденный Буранбаев» тип торорға кәрәк. Шуныһы бигерәк йәнде кимерә. Ҡайһы саҡ ошо бәндәләрҙе тысҡылдатып биргеләп ташлағы килә лә, ни ҡылаһың, ахырҙа, яҡташына барып зарланып ала. Ә тегенең иҫе китмәй!
– Төкер син шуларга! Мәңгегә кермәгән дә бу тишеккә! Иреккә чыгып кына алыйм әле, сөйләшә белермен!
Йәне көйөп йөрөй торғас, үҙ алдына әллә ниҙәр уйлап сығара. Бына, имештер, төрмәнән имен-аман ҡотолоп, ауылында һин дә мин йәшәп ята. Бөтәһе лә онотолған, тормош бығаса нисек булған, шулай бара. Ишмырҙа утынға тип Ирәндек яғына юл тотто. Көҙ, бысраҡ ваҡыт. Ҡарамалы соҡорон үтәм тигәндә, батып ултырған ҙур машинаны күреп ҡала. Янында әллә ниндәй хәрби кеше. Тракторға ҡаршы килә. «Машинаны сығарыш әле! Бер ярты бирербеҙ!» – ти. Ишмырҙа ни күҙе менән күрһен, алдында ошо колония начальнигы тора. Теге лә аптырап ҡала, хатта ҡаушап төшә. Ҡасандыр меҫкен генә ҡиәфәттә «осужденный Буранбаев» тип торған кеше ҡайһылай геүелдәтеп йөрөп ята! Ә был шуға йомошҡа килде. Бына бит донъялар!
Тегеләр, баҡтиһәң, халыҡтан картуф йыйырға килгәндәр ҙә ҡайтырға тип ҡуҙғалғанда батҡан да ултырғандар. Икенсе юлдан китергә кәрәккән дә, белмәгәндәр инде. Ишмырҙа ни тросын таға ла тарттырып сығара быларҙы. Ауан кеше бит инде, теге ваҡыттағы асыуҙары онотолған. Хатта уларҙы үҙҙәренә ҡунаҡҡа саҡыра, һуң бит ошондай ваҡытта кешене нисек итеп төнгә ҡарата сығарып ебәрәһең.
Былар ризалаша. Ишмырҙа әллә кем булып китә. Даны ни тора бит: Ишмырҙа үҙен төрмәлә бикләп торған әҙәмдәрҙе алып ҡайтҡан! Дыуамал кеше бит ул, ҡара эсле түгел.
Башта донъяһы менән таныштыра – ихатаһын, аҙбарын, келәтен, гаражын күрһәтә. Шунан ҡатынына мунса яғырға ҡуша ла тегеләрҙе йортона алып инә. Бер аҙ ял иткәндәй булғас, ҡунаҡтары алдында бер һарығын йығып һуя. Бишбармаҡ бешерәләр, күршеләрҙән үтескә алып булһа ла байтаҡ араҡы таба. Мунса инеп сыҡҡандан һуң төнө буйы ҡунаҡ булалар. Эсеп алғас, колония начальнигы быны маҡтап бөтә алмай: «Молодец Буранбаев, һин тегендә лә өлгөлө булдың!» – ти. Иртән инде Буранбаев уларҙы оло юлға тиклем оҙата бара.
Бына шулай үс ала ул үҙен ике йыл биктә тотҡан кешеләрҙән.
Бер көн Ишмырҙа ошо хыялдарын Мәснәүигә һөйләне. Теге сәсрәп төштө:
– Ордым шуларны, сыйлап утырмага! Тотсыннар!.. Битләренә төкереп китәр идем! Аз издеваться иттеләрме!
Ишмырҙа бәхәсләшеп торманы, былар хыял ғына бит. Әле ҡотолоп сығыу өсөн ике ай ярым ваҡыт бар. Ғәҙәттә бит, өй яҡынайған һайын, юл оҙонораҡ күренә, ҡайтыр саҡ еткән һайын, ваҡыт аҡрыныраҡ үтә...
5
Ни тиклем генә хыялланмаһындар дуҫтарҙы, ҡарышҡан шикелле, бер көндә сығарманылар. Хатта иҫкәртеп тә торманылар, Ишмырҙаны саҡырттылар ҙа: «Буранбаев, һин бөгөндән азат – тулы хоҡуҡлы гражданин! Ҡотлайбыҙ!» – тинеләр. Ҡарасы, һөйләшеүҙәре бөтөнләй икенсе, былар ҙа әҙәмсә була белә икән! Тейешле аҡсаһын бирҙеләр, башҡаса енәйәткә бармауын һәм матур тормош теләп, сығып китергә ҡуштылар.
– Гражданин начальник, ә Кальметов? – тине Ишмырҙа.
– Хәҙер инде «гражданин начальник» түгел, «иптәш начальник», – тине офицер.
– Беҙ бит Кальметов менән «подельниктар» бер үк эш буйынса бер үк срокка хөкөм ителдек, гражданин әй..., гражданин начальник...
– Беләһеңме, Буранбаев, ишек асыҡ саҡта шылып ҡал. Ҡалғаны... – «иптәш начальник» йылмайҙы, – һинең эш түгел.
Ишмырҙаның танауы төштө, бөтә хыялдары емерелде. Ҡотолғас, шулай итербеҙ, былай итербеҙ, тип әллә ниндәй пландар ҡороп бөткәйнеләр, бына һиңә мә! Ни ҡылмаҡсы булалар икән, әллә Мәснәүи бер-бер эш боҙоп ташланымы? Ул-был булһа, ишетелер ине. Ни хәл итһен, теге «иптәш начальник» әйткәненсә, ишек асыҡ саҡта «шылып ҡалыуҙан» артығы юҡ ине.
Аптыраҡ, ҡасан ҡотолам ошонан тип ниндәй генә хыялдарға бирелмәне, сыҡҡайны – етемһене лә китте. Төйөнсөгөн тотоп бер аҙ торған булды, тегеләй әйләнде, былай әйләнде, уға һүҙ ҡушыу түгел, иғтибар иткән кеше лә юҡ, теләһәң нишлә. Хатта ҡайтҡы ла килмәгән кеүек. Ҡайтҡы килеүен килә, тик әкиәттәге кеүек күҙеңде асып йом да ишек алдыңда ултыр ине. Ә яңғыҙы ғына оло юлға ҡуҙғалғы килмәй. Берҙән, шәп түгел, дуҫыңды ташлап ҡалдырған һымаҡ, икенсенән, бергә ҡайтыуы күңелле лә инде. Икәү ышаныслыраҡ та була, бараһы юл байтаҡ ҡына бит әле.
Ишмырҙа поезға ултырырға ашыҡманы, Мәснәүиҙе көтөп ҡарарға булды. Бәлки, «подельниктар» тип бер юлы сығармаҫҡа уйлағандарҙыр, тип төшкә тиклем ошо колония тирәһендә йөрөштөрҙө, ҡапҡанан күҙен алманы. Инде лә булмағас, колониянан ун биш саҡрым тирәһендәге ҡасабаға юлланды. Бынан йөрөй торған автобус менән китте.
Башта ул ашханаға инеп туйғансы ашаны. Барынса иң затлы аҙыҡтарҙы алырға тырышты. Ашап туйғас, әллә кем булып, урам буйлап китте.
Бөтә халыҡ уға ҡарайҙыр, бына ирекле кеше китеп бара, тип һоҡланалыр һымаҡ күренде. Арыуыраҡ ҡатын-ҡыҙҙарҙы аяғынан алып башына тиклем тикшереп үтте, ҡайһы берҙәренә һүҙ ҙә ҡушты. Үҙе эстән генә аптырап та ҡуя: бер ҙә онотолмаған да, һүҙе табыла бит! Әммә тегеләр Ишмырҙаның һүҙенә яуап бирергә ашҡынып торманы, ерәнгән төҫ менән ситкә борола һалды. Ә Ишмырҙа ғәрләнмәне, кәрәгегеҙ бар ине, бына Баймаҡҡа килә ҡалһағыҙ, йылмайырһығыҙ ҙа, мин һеҙҙең кеүек үтеп китермен ул саҡта, тип ғорурланды.
Ваҡыт үткәреп булмай. Магазиндарға инен күп итеп ашарға, бөршәйеп ултырған әбейҙәрҙән ҡиммәт хаҡҡа араҡы алды. Осрашҡас, байрам итергә кәрәк бит азатлыҡты. Төнөн бында үткәрергә тура килер, автобусҡа ултырҙы ла поселоктан ситкә сығып китте. Бер тау битләүендә төшөн ҡалды, тирә-йүнде ҡарап әйләнгәс, аяҡ ҡулдарын тарбайтып йоҡларға ятты. Көн йылы, август айы, иркен донъяла бер туйғансы йоҡлаһын әле! Уға ҡурҡырға түгел.
Ишмырҙа оҙаҡ һәм ҡаты йоҡланы. Әммә «зэк» ғәҙәтенсә иртәнге алтыла уянды. Башта аптырап торҙо, үҙенең ҡайҙа икәнен абайланы ла тағы ашанып алды. Һай, ҡыҙыҡ икән дә ирекле тормош, ни теләһәң, шуны эшләйһең, хатта бер аҙ йәпһеҙ ҙә һымаҡ. Ниҙер етешмәй.
Бында инде башҡаса эш юҡ, ул поселокка барҙы ла яңынан колония яғына китте. Үҙе китеп бара, үҙе аптырай: сығыуын сыҡты иреккә, ә донъя ят! Бынау поселогы, урмандары, йылғаһы, машинаһы, хатта кешеләре лә. Ирекле донъя – ят, ә колония – яҡын. Ни тиклем генә хәсрәттәр кисермәһен, әле ул ошо ят донъянан үҙ төйәгенә ҡайтып барған кеше һымаҡ атлай. Унда – кешеләр. Төрлөһө бар: йыртҡысы ла, арыуы ла, дуҫы ла, дошманы ла, асыҡ күңеллеһе лә, язалаусыһы ла, әммә ни тиһәң дә кешеләр. Бына шулар менән ике йыл ғүмерен үткәреп ташланы бит әле.
Ишмырҙа бер көн иректә, әммә муҡсайын тотоп, һаман колония алдында йөрөп ята. Эшкә килеүселәрҙең ҡайһылары, аптырап, ә төҫмөрләгәндәре йылмайып, таныш шоферҙар теләктәш ҡараш ташлап үтеп китте. Әммә береһе бер һүҙ өндәшмәй – бындағы ғәҙәт, тәртип шундай.
Ниһәйәт, Ишмырҙа үҙҙәренең цехына килеп йөрөй торған шоферҙы осратты. Үҙе лә аңлап тора икән. Ишмырҙаны күреү менән: «Дуҫың иртәгә сыға. Бында икәнеңде әйтермен!» – тип ҡысҡырып китте. Ишмырҙаның эсенә йылы йүгерҙе. Тағы бер көн көтөргә кәрәк тә һуң, ярай, өмөтлө булғас, эш икенсе.
Ул кире поселокка китте. Аптыраҡ: иректә төрмәләгегә ҡарағанда ла ҡыйыныраҡ һымаҡ – ваҡыт үткәреп булмай. Китап һатып алды, уҡырға күңел төшмәй, газетаһын әйләндергеләп ҡараны ла ырғытты, ваҡиғаларҙы көндәлеген көнгә белеп бармағас, бөгөнгөһө генә ҡыҙыҡ түгел. Икенсе көн инде үҙе менән өс шешә йөрөтә. Юҡ ваҡытта араҡы тип иҫе китә ине, бына булғас, эске килмәй. Алйот әҙәм шикелле ҡайһылайтып япа-яңғыҙың иҫереп йөрөмәк кәрәк.
Шешәгә ҡарап ҡуя ла әберәкәйҙә торғандарын иҫенә төшөрә. Үҙенсә күңелле ваҡыттар ине. Бөгөн ул ҡатын-ҡыҙға ла күҙ һалмай, тегеләр үҙ алдына йөрөп ятҡан тере зат ише генә күренә. Күрәһең, тормоштоң үҙ ағышымы, тәртибеме, ҡалыбымы боҙолдо, бына шуға бер нигә лә күңел төшмәйҙер, тип фәлсәфә итте Ишмырҙа. Әҙәм балаһына рәтле йәшәү өсөн ниндәйҙер ҡағиҙәләр, закондар, хатта ҡороп ҡуйылған кәртәләр кәрәктер.
Ниһәйәт, бәләкәй ишек асылды ла эстән ҡулына муҡсай тотҡан кеше килеп сыҡты. Ул күҙҙәрен ялт-йолт итеп тирә-яҡҡа ҡаранды – Ишмырҙаны эҙләй, теге шофер: «Дуҫың һине көтөп йөрөй», – тип әйткәндер.
Бына күреп алды:
– Ишморза! – Бер йыл осрашмағандармы ни, бер-береһен ҡосаҡлап алдылар. Шунан күрештеләр, тағы ҡосаҡлаштылар, арҡаларынан ҡағыштылар, бер-береһенә ҡарашып торҙолар. Егет менән ҡыҙ осраштымы ни! Хәйер, унан да ҡәҙерлерәк, яҡыныраҡ әле улар.
– Нимә булды? Ниңә улай тоттолар? – тине Ишмырҙа.
– Ах, жиде быуын аналарының жиде йөз житмеш жиде ел ятып черегән кабер такталарын орыймнар! – Мәснәүи бөтә белгән яман һүҙҙәре менән тегеләрҙе һүгергә тотондо. Ләззәтләнеп, кинәнеп һүкте. – Менә кайтыйм гына әле, Верховный Совет председателенә керәм! Кирәкләрен бирдерәм мин аларның! – Мәснәүи әллә ҡайҙа төптә ултырған төрмә башлыҡтарын һүгә, ә Ишмырҙа ошоларға ышанмай тора: ҡарасы, бер кемдән дә ҡурҡмайынса, бөтәһен дә әрләй. Хөрриәт, суверенитет тигәне ошолор!
Суҡынып китһен ул колонияһы ла, колония начальниктары ла, ярар, барыбер сыҡтылар, ҡотолдолар, мораттарына ирештеләр.
– Әлдә генә һине көтөп алынды: яңғыҙым ҡайтҡы килмәй ҙә ҡуя! – тине Ишмырҙа.
– Бу эшеңне гомеремдә дә онытмам, Ишморза дус! Бик зур рәхмәт инде. Минем уземә дә бик авыр булыр иде! Что син, күз алдыңа китер! – Мәснәүи ласлатып колония яғына төкөрҙө лә дуҫының иңбашынан ҡосаҡлап алды. – Киттек, дус, без хәзер – вольный птица!
Башҡорт Ишмырҙа менән татар Мәснәүи бик ҡәнәғәт, хатта тәкәббер ҡиәфәттә аҡрын ғына баҫып, поселок яғыпа киттеләр.
6
...Поезд Өфөгә иртә үк килеп етте. Бер купела икәүҙән-икәү генә барыусы таҡыр башлы әҙәмдәрҙе проводница сәғәт ярым алдан уятты. Үтеп китә күрмәһендәр, ҡотола һалайым, тигәндер. Әллә ниндәй ҡотһоҙ заттар, икеһенә дүрт билет һатып алғандар ҙа купеларына башҡа берәүҙе лә индермәйенсә тик үҙҙәре генә киләләр. Кеше лә индермәнеләр, сығып та күренмәнеләр, купеларынан тәмәке лә, араҡы еҫе генә аңҡыны. Әйтһәң, ҡолаҡтарына элмәнеләр. Тауыш күтәрергә ҡурҡты.
Станцияға етер алдынан ул тағы асҡысы менән шаҡылдатты:
– Уфа!
Уфа икән, Уфа инде, был ике таҡыр баш, теләр-теләмәҫ кенә урындарынан тороп, мыштыр-мыштыр әҙерләнергә тотондо. Хәйер, әҙерләнәһе лә түгел инде, кейемеңде кейеп, муҡсайыңды алдыңмы, бөттө. Юлдаштарҙың кәйефе шәп түгел. Аптырарһың, Өфө тип ҡасанан бирле көттөләр, бына килеп төшкәйнеләр, тәҙрәнән дә ҡарағылары килмәй.
Ә юлды күңелле үттеләр. Төрмәлә тапҡан аҡса йәл түгел, тип ашарына ла, эсеренә лә мул алғайнылар. Ҡасан тағы шундай хәл тура килә! Ҡайтҡас, бисәләре ашатыр әле, кәсепкә бармағандар. Әлбиттә, ҡапыл ғына айырылышмаҫтар, Мәснәүигә төшөп, ике-өс көн ҡунаҡ булырҙар, бер көн баҡсаһына барып ятырҙар, шунан дуҫының мәрйә бисәһен алып, Баймаҡ китерҙәр. Шулай килештеләр. Мәснәүи, минең өй иркен, бер аҙна ят, тигәйне лә, Ишмырҙа, килешмәҫ, бисә асыуланыр, тине.
Ғөмүмән, үҙҙәренең ҡайтып төшөүе Өфө өсөн бер оло ваҡиғаға әйләнер һымаҡ ине Ишмырҙаға. Оркестр менән ҡаршыламаһалар ҙа, перронда сәскәләр, күстәнәстәр тотоп ҡаршыларҙар. Баймаҡтан да килерҙәр. Азатлыҡ өсөн газап сигеп йөрөүселәр ҙә инде – революционерҙар! Төшкәс, ҡосаҡлашып күрешерҙәр, хәл-әхүәл белешерҙәр, шунан әҙәм аптыратып, ялтыр машиналарға ултырып сығып китерҙәр. Мәснәүи ни уйлағандыр, Себер киңлектәрен ҡарап, күтәренке күңел менән килгәндә башҡорт Ишмырҙа ошолай күҙ алдына килтерҙе үҙҙәренең тыуған ил менән осрашыуын.
Поезд туҡтаны. Ысынлап та йоҡлап ҡала күрмәгеҙ, тигәндәй, вагондар, ҡапыл, быларҙы һелкетә биреп, туҡтаны. Ашығаһы түгел, берәү ҙә көтмәй уларҙы, хәбәр итеп торманылар. Уның ҡайғыһы ла булманы, туйҙан ҡайтып килмәйҙәр.
Былар вагондан аҙаҡҡы булып төштө. Ергә баҫҡас, ҡояшҡа күҙҙәре сағылғандай, йөҙҙәрен йыйырып, тирә-яҡҡа ҡарандылар. Ишмырҙа проводницаға рәхмәт әйтеп хушлашҡан булды, ә теге ерәнгән ҡиәфәт менән ситкә боролдо. Ай, суҡынһын! Ике байғош, тоҡсайҙарын тотоп, аҡрын ғына перрон буйлап киттеләр.
Өфө – һаман да шул Өфө, станцияһы ла шул уҡ, һәр кемдең үҙ хәсрәте, береһе ашыға, береһе көлә, береһе ҡосаҡлаша, тигәндәй. Башҡа халыҡ шулай, тик быларҙың ғына кәйеф юҡ, һәр ҡыбырлаған нәмәгә асыуҙары килә.
«Подельник» дуҫтар бөгөн һөйләшмәйҙәр, урман януарҙары шикелле, күҙҙәре менән генә аңлашалар. Бына һыу эҙләп киттеләр. Алдан – Мәснәүи, артынан ҡара күҙҙәренән асыу сәсеп Ишмырҙа килә. Ауыҙ кипкән, ирендәр бер-береһенә йәбешкән, һөйләшеү түгел асырлыҡ та рәт юҡ.
Әмәлгә ҡалғандай, һыуҙың әҫәре лә күренмәй. Әллә бик иртә булғанға килтереп еткермәгәндәр, әллә, ғөмүмән, һатмайҙар, үләм тиһәң, тамсы һыу юҡ. Бер ерҙә автомат эшләй, уға Ленин мавзолейындағы һымаҡ сират.
Мәснәүи төрмәләш дуҫын туалетҡа алып килде. Бында ла уңманылар, ишеккә «Уборка!» тигән яҙыу эленгән. Әммә күҙе тонған Мәснәүи яҙыуға иғтибар итмәне, ишекте асты. Хужаһы яҡын ғына йөрөгән икән, ажғырып килеп тә етте:
– Не видишь что ли, уборка!
– Мамаша, нам только попить!
Теге һеперткеһен күтәрҙе:
– Дам я вам попить! Что вам здесь, ресторан?! – Вокзал кешеләре уҫал була инде, телгә аптырамай.
Мәснәүиҙең зәңгәр күҙҙәре ҡурҡыныс йылтыраны:
– Ты, мамаша, потише! Мы только освободились! – Шулай тине лә эскә инеп китте. Ишмырҙа шым гына артынан эйәрҙе. Бер йотом һыу өсөн башты һалырға ла була.
Былар инделәр ҙә, ҡулды-ниҙе йыуып тормайынса, һемәктәрҙе астылар ҙа услап эсергә тотондолар. Әммә былай ғына туйырлыҡ түгел, ахырҙа, теге ваҡыт шешәнән имгән шикелле, һемәктең үҙенән эсә башланылар.
Эсеп туйғандай ҙа итмәнеләр, алдарында милиционер пәйҙә булды:
– Что вы делаете, граждане?
Сусҡа, теге ҡатын әйткәндер инде! Ух, ошо ваҡыт Мәснәүиҙең күҙен күрһәгеҙ! Эткә ташланырға торған бесәйме ни!
– Не видишь, что делаем?!
Әммә милиционер көс үҙендә икәнен белә, вокзалда бындайҙар йыш осрай, тыныс ҡына итеп:
– Ваши документы? – тине.
– На! – Мәснәүи түш кеҫәһенән ҡағыҙ сығарҙы. Ишмырҙа шым гына бирҙе.
– Чыккансыз икән, тиҙерәк ычкыныгыз, йөрмәгез монда адәм куркытып! – Милиционер татар булып сыҡты. Мәснәүи һеләүһенгә әүерелде лә ҡуйҙы. Хәҙер!..
– Мәснәүи, әйҙә киттек! – Ишмырҙа уны еңенән тарта һалды. Ә теге ярһыуынан һүҙ ҙә әйтә алмай ине.
Ирекле-заттар вокзал алдына сыҡты. Шаҡ ҡатҡанға юл ҡайҙа, тигәндәй, бер аҙ ҡаранып торҙолар. Сәйер, донъя геү килә, ә был икәүҙең күңелдәре буп-буш.
– Безгә барсак инде, бик ерак диярсең... Мин Машиностроительный артында торам, – тине Мәснәүи. – Хатын да өйдә юктыр инде...
– Юҡ, хәҙер үк билетҡа баҫам. Йәй беҙҙең Сибай поезына кеше күп була, – тине Ишмырҙа.
– Бәлки, билет алгач, килеп чыгарсың. Поезың кич китә, дисең бит?
– Ярар, ҡарармын.
Тағы бер аҙ торҙолар. Былай ғына айырылышыу уңайһыҙ һымаҡ, әммә төрмә дуҫлығының тамам, ә кисәге һөйләшеүҙәр, биргән вәғәҙәләрҙең, эскәндә һөйләшкән һүҙ генә икәнлеген, хәҙер үҙҙәре алдында ҡәҙимге, шулай ҙа бер аҙ ятая төшкән тормош торғанлығын икеһе лә аңлай ине.
– Ярар, Ишморза дус, без ғәйбә алайса. Уфага килә-нитә калсаң, төш безгә. Хатының белән кил, сөйләшеп утырырбыз.
– Йөрөп ятыла бит инде, бәлки, килеп тә сығылыр әле. Баяғы, Баймаҡ яғына юл төшһә, ҡаңғырып йөрөмә, тура беҙгә кил дә ин. Ауылдың исемен беләһең.
– Что син, әбизәтелно!
– Ярар, Мәснәүи, имен ҡайтып ет, ҡатыныңа сәләм әйт!
– Ладно, давай!
Башҡорт Ишмырҙа менән татар Мәснәүи өнһөҙ генә ҡул бирештеләр. Ниңәлер, күҙҙәрен йәшерҙеләр, шунан өндәшмәй генә икеһе ике яҡҡа китеп барҙылар.
Читайте нас:
© 2024 Сайт издания "Агидель"
Издатель: Государственное унитарное предприятие Республики Башкортостан Издательский дом
«Республика Башкортостан».
Адрес: 450079, Республика Башкортостан, г. Уфа, ул. 50-летия Октября, 13.
Журнал зарегистрирован Управлением Федеральной службы по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций по Республике Башкортостан
(Управлением Роскомнадзора по Республике Башкортостан).
Свидетельство ПИ № ТУ 02-01565 от 31.10.2016 г.
Журнал Башҡортостан Республикаһының Элемтә, мәғлүмәт технологиялары һәм киң коммуникациялар өлкәһендә күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәттә теркәлде.
Таныҡлыҡ ПИ № ТУ 02-01565 31.10.2016 йылдан.
Редакция хеҙмәткәрҙәре
Мөнир Сәхиулла улы ҠУНАФИН - баш мөхәррир
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ - баш мөхәррир урынбаҫары
Луиза КИРӘЕВА - яуаплы сәркәтип
Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА - бүлек мөхәррире
Салауат ӘБҮЗӘР - бүлек мөхәррире
Илнур ЮЛБАРЫҪОВ - бүлек мөхәррире
Миңзәлә АСҠАРОВА - сайт буйынса өлкән мөхәррир
Дилбәр ИШМОРАТОВА - өлкән корректор
Фәрзәнә ТУЛЫБАЕВА - биҙәлеш мөхәррире
Мөхәрририәт
Айгиз БАЙМӨХӘМӘТОВ
Таңсулпан ҒАРИПОВА
Гөлсирә ҒИЗЗӘТУЛЛИНА
Неля ҒӘЙНЕТДИНОВА
Тамара ҒӘНИЕВА
Әхмәр ҒҮМӘР-ҮТӘБАЙ
Йомабикә ИЛЬЯСОВА
Луиза КИРӘЕВА
Зөлфиә ХАННАНОВА
Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА
Салауат ӘБҮЗӘР
Әмир ӘМИНЕВ
Азамат ЮЛДАШБАЕВ
Гөлнур ЯҠУПОВА
Банкта беҙҙең реквизиттар: журнал «Агидель», ИНН:0278066967/КПП027843012
БИК:048073770
к/с 30101810600000000770
р/счет №40602810200000000009
Филиал ПАО “БАНК УРАЛСИБ” в г. Уфа
Телефон
8(347)2-92-77-66
Электрон почта
Адресы
г. Уфа, ул. 50 лет Октября, 13, 5-й этаж
Реклама хеҙмәте
8(347)2-92-77-66
Редакция
8(347)2-92-77-66
Ҡабул итеү бүлмәһе
8(347)2-92-77-66