Башҡортостанда йәшәйем, әммә башҡорттарҙы күрмәнем

Әммә бәләкәй ватан мәҙәниәте менән бер рәттән, һин бөтөнләй икенсе илдә тыуа алаһың бит, үҙеңдең дә, рухи кимәлдә шулай тип әйтергә мөмкин, бәләкәй тыуған илең – ул һинең этносың, халҡың, мәҙәниәтең, йолаларың, ғөрөф-ғәҙәттәрең, образдарың, этикаңды атайың һәм әсәйең менән бәйләү. 

Рәсәй күп милләтле һәм күп конфессиялы ил, дәүләттең милләт-ара тыныслығына һаҡсыл ҡарарға кәрәк, тип белдерҙе Рәсәй федерацияһы президенты Тверь өлкәһендә хәрби осоусылар менән осрашыу ваҡытында.  

Аңлау өсөн мәҙәниәт, традициялар, этика мәғәнәләренең төп төшөнсәләрен аңларға кәрәк.

Мәҙәниәт (лат. Үҫтереү, тәрбиә биреү, белем биреү, үҫеш, хөрмәт итеү), ижади көстәр йәмғиәтенең үҫеш кимәле, улар тыуҙырған матди һәм рухи ҡиммәттәр. Ябай ғына әйткәндә, мәҙәниәт – ул табу системаһы йәки теге йәки был ғәмәлдәргә рөхсәт биреү.  

Традициялар-бер быуындан икенсеһенә күскән, алдағы быуындарҙан (идеялар, ҡараштар, зауыҡтар, эш итеү рәүеше, ғөрөф-ғәҙәттәр) мираҫ итеп алынған нәмә. Тәртиптә, көнкүрештә тәртип урынлаштырылған йола.

Үҙ-үҙен танып белеү (позднелат. бер төрлө, бер төрлө), нимәнеңдер нимәгәлер тап килеүе.  

Һуңғы ваҡытта йәки хатта һуңғы йылдарҙа һәм тиҫтә йылдарҙа ҡалала үҫештә беренсе урынға үҙ-үҙен белдереү мәғәнәһе алмаштырыла. Әгәр элек халыҡтың үҙ-үҙен танып белеүенең мәғәнәһе традицион символдар, кейемдәр, йолалар, тәртип, традициялар һәм башҡалар булһа, хәҙер ул телдә һөйләшеүселәргә алмаштырыла. Һәм бөтә көндәлек тормош тап телде үҫтереү менән мәшғүл. Әммә беҙ һеҙҙең менән белгәнсә, тел – ул бары тик «цифрлы код» менән ҡағыҙҙағы хәрефтәр һәм теге йәки был мәғлүмәтте һүҙ менән еткереү менән һүрәтләү генә, ә мәҙәниәт - ул табу. Табу теге йәки был этнос йәмғиәтенең тәртибен тыйыу йәки рөхсәт итеү. Беҙҙең үҙбилдәләнеш (башҡорттар, татарҙар, урыҫтар, йәһүдтәр, сыуаштар, мордвалар һәм Башҡортостан һәм бөтә Рәсәй территорияһында йәшәгән башҡа күп милләтле халыҡтар) телдә һөйләшеүселәргә баҫым яһай, һәр халыҡтың мәҙәниәтен, этносын тел төшөнсәһе һәм башҡа мәҙәниәт менән төшөрөп ҡалдыра. Башҡортостан ҡалаларында башҡорттар, татарҙар, урыҫтар һ.б. этнос символдары юҡ, тип ышаныс менән әйтергә була. Ни өсөн шулай? Әйҙәгеҙ, бер нисә эҙмә-эҙлекле мәлде мәҙәниәтебеҙ һәм шәхесебеҙгә ярашлы ҡарап сығайыҡ. 

Меңәр йыллыҡ ҡатламдарҙа иҫән ҡалырға һәм һаҡланырға мөмкинлек биргән этнос, халыҡ формалашыуы уның мәҙәниәт, йолалар, ғөрөф-ғәҙәт, ғөрөф-ғәҙәт булараҡ нигеҙе булып тора, шунан һуң ғына тел һәм дин килә. Сөнки мәҙәниәт кешелә йәмғиәттә тәртип кодексын формалаштыра. Ә дин, беҙ һеҙҙең менән белгәнсә, бер дингә берләшкән күп һанлы кешеләрҙең идара итеү системаһы ғына.  

Беҙ һеҙҙең менән идентичностьтың ике аспектына ғына ҡағыласаҡбыҙ: кейем, йолалар. 

Иң тәүҙә кейем образындағы халыҡ, милли үҙенсәлегебеҙҙе ҡарап сығайыҡ. Түбәндә кейемдәр килтерелгән. 

Уң һәм һул яҡтағы һүрәттәрҙе ҡарағыҙ. Уң яҡта башҡорттарҙың, татарҙарҙың, урыҫтарҙың халыҡ кейемдәре ансамблен күрергә мөмкин. Ҡарағыҙ: ниндәй буяуҙар, ниндәй символдар, ниндәй биҙәктәр. Һәм беҙ һеҙҙең менән беләбеҙ, һәр төҫ, символ, биҙәк, бәйләнеш билдәле бер мәғәнәне, ата-бабаларыбыҙ тарафынан меңәр йыллыҡ тарих дауамында тупланған һәм һалынған образды символлаштыра, беҙ уларҙы үҫтереү өсөн һаҡланып ҡалған һәм һаҡсыл тапшырылған. Әммә законлы һорау тора: ә беҙ һеҙҙең менән бәйләмдәрҙә, символдарҙа, биҙәктәрҙә сағылған образдарҙың изге мәғәнәһен беләбеҙме һәм һөйләй алабыҙмы, әллә был ниндәй символ һәм ул нимә аңлата тип кенә әйтә алабыҙмы? Беҙ беләбеҙме? Кейемдәре буйынса беҙ ниндәй ҡәбиләгә, родға, ауылға, төньяҡ, көньяҡ, көнбайыш йәки көнсығыш йүнәлешкә, кейемдәге теге йәки был кешегә ҡарауын билдәләй алабыҙ. 

Ә хәҙер һул яҡтағы һүрәттәргә ҡарағыҙ. Ябай яулыҡ – хиджаб. Уларға ҡарап, ғәрәптәр тип әйтергә була. Әгәр ҙә рус телендә яҙыуҙар булмаһа, беҙ ҡыҙҙарыбыҙҙың үҙебеҙгә ят мәҙәниәт кейемендә булыуын аңламаҫ инек. Дин менән бутамағыҙ. Беҙ һеҙҙең менән диндең мәҙәниәткә һәм халыҡҡа ҡарата икенсел йәки хатта өсөнсө булыуын аңланыҡ. 

Халыҡтың диндәре, теге йәки был тарихи дәүерҙә, тәңрелектән исламға тиклем үҙгәрә. Материализм да дин төрө. Барлыҡҡа килеүенең башында һәр дин, шул иҫәптән иң аҡыллылары һәм көслөләре өҫтөнән хакимлыҡ итә. Һуңынан иман урынына аңлатма, тәҡүә тормош урынына йолалар, һәм барыһы ла руханиҙарҙың ике йөҙлөлөгө менән тамамлана.

Һәм ҡарағыҙ, ҡыҙҙар хиджабта башҡорттар, татарҙар, урыҫтар өсөн башҡа мәҙәниәт бар. Көндән-көн урамдарға күберәк йөрөйҙәр, шуның менән башҡорттарҙың, татарҙарҙың, урыҫтарҙың мәҙәниәтен беҙгә ят мәҙәниәткә алмаштыралар, һәм иң ҡайғылыһы, улар үҙҙәре ҡыҙҙар, һәм уларҙы шулай эшләргә саҡырыусы йәштәр, шуның менән үҙҙәренең халыҡ, традицион кейемдәренән, йәғни үҙ мәҙәниәтенән ҡыҫырыҡлау барыуын аңламайҙар. Әммә әгәр улар ислам динен тота икән, уларға ислам динен ҡабул итеүҙәре тураһында асыҡтан-асыҡ белдерергә, ғәрәп йолаларын рекламаларға, ә исламда булырға һәм халыҡ кейемдәрен рекламаларға ҡамасаулай? Сөнки яулыҡ ул бөтә ерҙә лә бар! Исламда бул, әммә үҙ мәҙәниәтеңде һаҡла, күрһәтмә менән шөғөлләнмә! Ислам - ул тыйнаҡлыҡ, ә тәкәбберлек түгел!  

Мин тағы ла бер фактты, менталитетты күрергә теләйем. Хатта башҡа халыҡтарҙы ла ҡарап сығайыҡ: ҡытайҙар, индустар, Урта Азия граждандары.  Ҡытай менталитеты буйынса ҡытайҙарҙың киләсәге артта урынлашҡан. Йәһүд-христиан-мосолман донъяға ҡарашы илдәренән айырмалы рәүештә, ҡытайҙарҙың киләсәге артта ҡала. Ҡытайҙар уға арҡаларын бороп ҡарай, шуға күрә үткәндәргә шул тиклем оҫта һәмщекле ҡарай. Ошонан традицияларҙың көсө лә, үҙенең архетибын һаҡлап ҡалыу ҙа, башҡа халыҡтарҙы үҙләштереү һәләте лә килеп сыға.

Уларҙың йәшәгән йылдарын, Һижри буйынса ғәрәп төбәге илдәренә, беҙҙең 2024 йылғы календарь Буйынса, Ислам дәүеренең 1445-1446 йылдарына тап килә. Ә, Ҡытай календары буйынса, хәҙер 4591 йыл. Һиндостанға уларҙың календары буйынса хәҙер 5000 йыл самаһы. Рус календарына 7532 йыл, 1700 йылда 5508 йылға ҡалдырыла. 5782 йылғы йәһүд календары. Йәғни ҡытайҙар һәм индустар был төрҙә аҡыллыраҡ һәм аҡыллыраҡ. Әйҙәгеҙ, аҡыллыраҡ булайыҡ.  

Шуға Күрә башҡортостанда милли кейем байрамы-ул бик тыйнаҡлыҡ, бындай боронғо этносҡа ҡарауҙың оялыусанлығы менән сикләнә. Беҙ үҙебеҙҙе башҡорттар, татарҙар, урыҫтар, йәһүдтәр тип танытып, көн һайын яңы заманға стильләштерелгән халыҡ кейемен йәки биҙәктәребеҙ, образдарыбыҙ, символдарыбыҙ менән кейем кейергә тейешбеҙ. Ҡытайҙар шулай эшләй, индустар шулай эшләй, Шулай Уҡ Урта Азия халҡы, шулай итеп, үҙ мәҙәниәтен һаҡлап ҡала һәм үҫтерә, һәм параллель рәүештә үҙ телебеҙҙе һаҡлап ҡалабыҙ һәм үҫтерәбеҙ! Ә беҙ нимә насарыраҡ? Тик тайпылышһыҙ ғына, хатта ахмаҡ Аллаға доға ҡылырға әйт ул һәм маңлайы ярылыр. Барыһы ла тигеҙ!  

Үҙ үҙенсәлеген, мәҙәниәтен һәм тел традицияларын киләсәк быуаттарға һаҡлап ҡалыу өсөн яңы ағымдарға, әхлаҡи составҡа баҫым яһауға стилизованный традицион кейемде мөмкин тиклем һаҡлап ҡалырға кәрәк. Йәки халыҡ сигеүле әйберҙәрҙе кейергә. Балаларыбыҙ күп милләтле берҙәм дәүләттең һәм тиң диндәрҙең һәм конфессияларҙың йәшәүе менән ғорурланһын өсөн мәктәптәрҙән башларға кәрәк. 

Икенсе тема-йолаларыбыҙ һәм ғөрөф-ғәҙәттәребеҙ. Беҙ, ҡытайҙар әйтеүенсә, төньяҡ йәки төньяҡ цивилизацияһы халыҡтары вәкилдәре булараҡ, һәр ваҡыт община булып йәшәнек. Бәлки, бер факторға һалҡын климатта йәшәүебеҙ һәм туғандарыбыҙҙың ярҙамынан тыш был территорияла яңғыҙ йәшәү мөмкин түгеллегебеҙ йоғонто яһағандыр.

Шуға күрә, хатта йорт төҙөү ҙә һәр ваҡыт бер кеше көсө менән түгел, ә тотош клан, күп һанлы туғандар көсө менән башҡарыла. Әсәй, өләсәй, өләсәй, атай, әсәй һәм балалар, кәм тигәндә, биш бала. Күп балалы ғаилә булыу хәҙерге кеүек «модалы» түгел, ә йәшәү, үлемгә килтереүсе ауырыуҙар һәм рода үҫеше менән бәйле була, сөнки ул ваҡытта пенсиялар булмай, һәм ата-әсәләрҙе тотоу тулыһынса балалар иңенә төшә. Ә өс быуынлы ғаилә балаларында һәм внәндәрендә өлкән быуынға хөрмәт, хөрмәт, толерантлыҡ һәм мөхәббәт тәрбиәләй, сөнки улар тиҫтәләрсә йылдан һуң олатай-өләсәйҙәр булып китә.

Шуға Күрә Башҡортостанда ҡарттар һәм етем балалар йорттары булыу-Башҡортостан һәм унда йәшәүсе халыҡтар өсөн хурлыҡ. Был ғаилә ҡиммәттәрен, йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, нигеҙҙәрен һәм был ерҙең киләсәген емереү күрһәткесе. Һәм һәр бала мин башҡорт, ә мин татар, ә мин рус, ә мин йәһүд булыуым менән ғорурлана, әммә беҙ барыбыҙ ҙа дуҫ ғаилә һәм берҙәм Ватаныбыҙҙы тарҡатырға бер кемгә лә юл ҡуймаясаҡбыҙ.  

Шулай итеп, әгәр беҙ башҡорттар һәр ваҡыт община булып йәшәһәк, һәр ваҡыт бер-беребеҙгә кем нимә эшләй алһа, шул ярҙам итте. Әгәр ниндәйҙер мануфактура асырға кәрәк булһа, бөтә род был эшкә, «донъянан еп буйынса» тип әйтелгәнсә, аҡса һала һәм ҡорамалдар, тауарҙар, сеймал һатып алыу өсөн капитал йыйыла һәм процесс әйләнә башлай. Тимәк, табыш һуңынан клан араһында тигеҙ бүленә, бәлки, бүленмәй, ә башҡа йүнәлештәрҙе үҫтереүгә китә, туғандарын тотоуға, белем алыуға, һөнәр алыуға, йорттар төҙөүгә һ.б. китә. Шулай итеп, әгәр беҙ башҡорттар һәр ваҡыт община булып йәшәһәк, һәр ваҡыт бер-беребеҙгә кем нимә эшләй алһа, шул ярҙам итте. Әгәр ниндәйҙер мануфактура асырға кәрәк булһа, бөтә род был эшкә, «донъянан еп буйынса» тип әйтелгәнсә, аҡса һала һәм ҡорамалдар, тауарҙар, сеймал һатып алыу өсөн капитал йыйыла һәм процесс әйләнә башлай. Тимәк, табыш һуңынан клан араһында тигеҙ бүленә, бәлки, бүленмәй, ә башҡа йүнәлештәрҙе үҫтереүгә китә, туғандарын тотоуға, белем алыуға, һөнәр алыуға, йорттар төҙөүгә һ.б. китә. 

Хәҙер әйҙәгеҙ, 21 быуаттағы системабыҙҙы сағыштырып ҡарайыҡ, унда беҙ бер үк, әммә... Кейәүгә сығаһыңмы, әллә балаңа кейәүгә сығаһыңмы. Ә 20-25 йәшлек йәштәр ҙур тәжрибәгә эйә булмағанлыҡтан, улар шунда уҡ йорт йәки фатир өсөн аҡса эшләй алмай. Шуға күрә туйҙан һуң, ҡуртымға алынған фатирҙа йәшәгәндән һуң, банкҡа баралар һәм 20-30 йылға процент менән кредит алалар, йәғни банкҡа бер фатир өсөн түгел, ә ике фатир өсөн ипотека түләйҙәр. Уларға кем ярҙам итә ала? Әсәй менән атай, улар, әлбиттә, 20-30 процент иғәнә менән ярҙам итә ала, ә артабан балалар һеҙ үҙегеҙ! Ә бит ҡатын-ҡыҙ бала табыу һәм шуның менән үҙенең тәбиғи функцияһын үтәү, дәүләт демографик сәйәсәтен яҡлау өсөн уға баш өҫтөндәге ҡыйыҡ һәм үҙенекенән яҡшыраҡ кәрәк. Хәҙер 20-25 йәшкә йәш ғаилә ипотека-кредит өсөн эшләйәсәк. 

Кредит һәм ипотека-беҙҙең замандың бәләһе. 

Кредит (ипотека) (гр. залог), оҙайлы сроклы ссуда алыу маҡсатында күсемһеҙ милек (ер, ҡоролмалар) залогы. Ипотека ваҡ крәҫтиәндәрҙе урта крәҫтиәндәрҙән файҙаланыу һәм бөлгөнлөккә төшөрөү ҡоралы. Процент рәүешендә улар банктарға бөтә килемен тиерлек бирә. Социалистик илдәрҙә Ипотека юҡ.)

Һәм мин: "Ә һеҙ, ғөмүмән, башҡорттар, татарҙар, урыҫтар, йәһүдтәр, сыуаштар, мордвалар һәм башҡа халыҡтармы? Әгәр һеҙ исемегеҙ буйынса түгел, ә йолалар буйынса шундай булһағыҙ, һеҙҙең ҡан ҡәрҙәштәрегеҙ булған бөтә туғандарығыҙ, һеҙгә фатир һатып алырға ярҙам итерҙәр ине. Миҫал: әгәр һеҙҙең 100 туған ғаиләгеҙ бар икән, һәр ғаилә, әгәр һеҙгә туйға 50 000 һум аҡса күсерелһә, ә йылына ошондай сумманы йыйырға мөмкин булһа, һеҙгә ярҙам итер, ябай математика 50 000*100=5 000 000. Йәш ғаилә йорт төҙөүҙе һатып ала йәки заказ итә ала. Был йәш ғаилә аяҡҡа баҫҡандан һуң, ул шулай уҡ туғандарын родҙа яҡлауҙа ҡатнаша. Һәм был йорт төҙөүгә йәки һатып алыуға ғына түгел, ә компания асыуға, бизнесҡа һәм күп нәмәгә ҡағыла. Әммә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, башҡортостанда башҡорттар, татарҙар, урыҫтар һәм башҡа ерле халыҡтар юҡ! Һәр хәлдә мин ундайҙарҙы осратманым. Шуға күрә, был ҡаты донъяла йәшәр өсөн, беҙгә тамырҙарыбыҙҙы, мәҙәниәтебеҙҙе иҫкә төшөрөргә кәрәк. Бер һаламды һындыр, ә һаламдан тотош һепертке? Ә шул уҡ ҡытайҙар менән сағыштырғанда, улар үҙ бизнесын һәм эштәрен тап шулай эшләй, хатта бизнеста ла уларҙың фәлсәфәһе: ғаилә эштәре һәр ваҡыт бизнестың өҫтөнлөгө, йәғни хатта бизнеста ла ғаилә мәнфәғәттәре һәр ваҡыт беренсе урында тора! 

Зәки Әлибаев,

БДПУ доценты,

БР Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтай депутаты.

Батыршин Шамил Фәсхетдин Улы

Өлкән уҡытыусы, психология магистры, 

Өфө дәүләт нефть техник университеты. 

Башҡорт дәүләт педагогия университеты.