Юрий Узиков ӨФӨ УРАМДАРЫ ИСЕМЕ

Сергей Аксаков

Рус яҙыусыһы Сергей Тимофеевич Аксаковтың (1791 – 1859) биографияһы Башҡортостан менән тығыҙ бәйле. Ул тыуған төбәгенә байтаҡ әҫәрҙәрен бағышлаған. Мәшһүр яҙыусының таланты “Ғаилә хроникаһы”, “Ейән Багровтың бала саҡ йылдары” автобиографик китаптарында асылған. Уларҙа С.Т. Аксаков Башҡортостандың ғәжәйеп тәбиғәтен генә түгел, шулай уҡ Багровтарҙың өс быуын ғаиләһе тарихына таянып, XVIII быуат аҙағындағы алпауыт көнкүрешен күрһәтә, башҡорт ерҙәрен талауҙы һөйләй.

Ул 1791 йылдың 20 сентябрендә (1 октябрҙә) Өфөлә дворян ғаиләһендә тыуған. Аксаковтар үҙҙәренең ырыу башлығы итеп 1027 йылда Киевҡа үҙ дружинаһы менән килгән норвег короле Гакондың ҡустыһы, аҡһөйәк варяг Шимон Африкановичты иҫәпләй. Шимондың тоҡомо Иван Федорович Вельяминов – ҡушаматы Аҡһаҡ – бөйөк кенәз Иван III осоронда йәшәгән. Унан Аксаковтар нәҫеле башланған. 1821 йылғы янғындан һуң Сергей Аксаковтың ата-әсәһе ағаһы Н.Ф. Зубовтың йортона күсенә. Үҙгәрештәргә дусар булһа ла, йорт әлегә хәтлем һаҡланған. Ул Благоев һәм Салауат урамдары мөйөшөндә, Н.К. Крупская исемендәге баҡса ҡапҡаһы янында. “Беҙ ул осорҙа Өфө губернаҡалаһында йәшәнек, Зубовтың бик ҙур ағас йортон биләнек, – тип яҙа С.Т. Аксаков “Ейән Багровтың бала саҡ йылдары”нда. – Өй таҡта менән ябылғайны, буялмағайны; ямғырҙарҙанҡарайғайны, яманһыу тойғо тыуҙыра ине”.

Благоев урамындағы 4-се һанлы йорт әле лә “яманһыу тойғо” ҡалдыра. Йорттоң үҙендә иһә С.Т. Аксаков яҙған әйберҙәрҙе күрергә мөмкин. Унда “коридор булып хеҙмәт иткән оҙон солан бар: “Беҙҙең өйҙә ҙур зал бар ине, унан ике ишек бәләкәй бүлмәгә алып сыға, ул дөм ҡараңғы, сөнки тәҙрәһе коридорға алып бара; уларҙың береһендә буфет, икенсеһе бикле; ул ҡасандыр әсәйемдең атаһының эш кабинеты булған; унда бөтә әйберҙәре – яҙыу өҫтәле, ҡәнәфи, китап шкафтары һ.б.”

Аксаковтың өйөнә иҫтәлекле таҡтаташ ҡуйылған: “Был йортта Сергей Тимофеевич Аксаков бала саҡ йылдарын уҙғарған”. С.Т. Аксаковтың исеме менән Өфөнөң тирә-яғы ла бәйле. Ул, күрәһең, элекке Бельский һәм Случевский тыҡрығы мөйөшөндәге Зубовтарҙың өйөндә йәшәгәндә иң сағыу тәьҫораттар алғандыр. Күп йылдарҙан һуң, Абрамцевола, ул Ағиҙелдәге ташҡынды төпсөрләп хәтерләй: “...Евсевич миңә, йылғала боҙ ватыла, тип әйтергә килде. Әсәйем мине әҙерәк йөрөп килергә сығарып ебәрҙе, тағы ла йылыраҡ кейенеп, урамға сыҡҡас, яңы манзараны күрҙем: боҙҙар айырым киҫәктәргә шарт-шорт ярыла... Ошо көндән башлап Ағиҙелде көн дә күҙәттем. Йылға ярҙарынан сығып, туғайҙарҙы баҫа башланы. Манзара көн һайын үҙгәрҙе, ниһайәт, һигеҙ саҡрымдан ашыу йәйелгән ташҡын һыу болоттар менән тоташты...” Тәбиғәтте һүрәтләү беҙгә бала саҡтан таныш. Яҙыусы В.А. Солоухин уны былай аңлата: “Уның китаптарын, бигерәк тә “Ейән Багровтың бала саҡ йылдары”н, ваҡыт машинаһынан башҡа бер ни менән дә сағыштырып булмай”.

Башҡортостан халҡы рус яҙыусыһы С.Т. Аксаковтың Өфөлә тыуыуы менән ғорурлана, ул йәшәгән өйҙө ҡәҙерләп һаҡлай. Бында хәҙер әҙиптең мемориаль йорт-музейы. Өфө халҡына Пушкин урамындағы скверҙағы С.Т. Аксаковтың һәйкәле таныш. Ул яҙыусының вафат булыуына йөҙ йыл тулған көндә, 1959 йылдың 12 майында, асылған.

Павел Бажов

Танылған яҙыусы Павел Петрович Бажов 1879 йылдың 27 ғинуарында Екатеринбургтан етмеш километр алыҫлыҡтағы Сысерть ҡалаһында тыуған. Екатеринбург дини училищеһын, шунан Пермь дини семинарияһын тамамлаған. Революцияға ҡәҙәр рус телен уҡытҡан, ун йыл буйы йыл һайын тиерлек, фольклор-этнографик материалдар йыйып, Урал, шул иҫәптән Өфө губернаһы буйлап сәйәхәт иткән П.П. Бажов һуң яҙа башлаған. 1924 йылда боронғо Урал тураһында “Урал хикәйәләре” тигән китабы донъя күрә. Яҙыусыға “Малахит ҡумтаһы” киң билдәлелек килтерә. Ул китабына үҙенең бөтә тормош тәжрибәһен һалған тип әйтергә мөмкин. Ауыҙ-тел ижадын йыйыуы ла, рус телен уҡытыуы ла, һүҙгә һаҡ мөнәсәбәте лә, Урал эшселәренең көнкүреше менән танышыуының да файҙаһы тейә. Китап бик күп телдәргә, шулай уҡ башҡортсаға ла тәржемә ителгән.

Хикәйәсе П.П. Бажовтың ижадында башҡорт мотивтары ла бар. “Алтын сәс”, “Демидов кафтаны”, “Ҡояшлы таш” хикәйәләре башҡорт сюжеттары һәм мотивтары буйынса яҙылған. Яҙыусының исеме Орджоникидзе районындағы урамдарҙың береһенә бирелгән.

Александр Бессонов

Александр Григорьевич Бессонов – башҡорт ауыҙ-тел ижадын тәүләп йыйыусыларҙың береһе. 1941 йылда ул рус теленә тәржемә иткән башҡорт халыҡ әкиәттәре йыйынтығы донъя күрә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, А.Г. Бессонов хеҙмәтен ҡулына тотоп ҡарай алмай – 1917 йылда вафат була. А.Г. Бессонов Уржум өйәҙендә, Ҡазанда, Ырымбурҙа халыҡ уҡытыусыһы, Ырымбур губернаһының Орск һәм Верхнеурал өйәҙҙәрендә халыҡ училищелары инспекторы булып эшләй, башҡорт һәм ҡаҙаҡ телдәрен һәйбәт белә. Ул йәйәүләп ауылдан ауылға йөрөй, фольклор һәм этнография буйынса материалдар йыя. Барыһын да үҙ иҫәбенә эшләй, бер ниндәй ҙә матди ярҙам алмай, был инспектор вазифаһына инмәй. Полицейскийҙар уға шик тота, мәктәп хакимиәте вәкиле икәненә ышанмай, шәхесен асыҡлағансы йыш ҡына төрмәгә яба. Александр Григорьевич XX быуат башында башҡорт әҙәбиәт яҙмаһын булдырыуға тәүге аҙымдар яһай. 1907 йылда Ҡазанда нәшер ителгән “Башҡорттар өсөн әлифба”ла ғәрәп әлифбаһын рус әлифбаһы менән сағыштыра. “Ғәрәп һәм рус телдәрен өйрәнеүсе башҡорт балалары үҙ әсә теленең әйтелеше, фонетикаһы үҙенсәлектәрен асыҡлай алһын, унан оялмаһын, был ғәжәйеп, аһәңле телде яратһындар өсөн ғәрәп әлифбаһын рус әлифбаһы менән сағыштырҙым”, – тип яҙа ул.

А.Г. Бессоновтың исеме менән 1957 йылда Өфөнөң Совет районындағы урамы аталған.

Муса Йәлил

Мәшһүр шағир, патриот-интернационалист Муса Йәлил Өфөлә, Башҡортостанда бер нисә тапҡыр була. Килгән һайын ул башҡорт әҙәбиәте, музыкаһы, театры, халыҡ ижады менән нығыраҡ танышырға ынтыла. Ул 1930 йылда Шишмә районының Ҡара Яҡуп ауылындағы ял йортонда бер ай ял итә. Урманда йөрөй, кистәрен клубҡа бара. Әҙәби-музыкаль кисәләр ойоштора. Клубта пианино була. Татар композиторы Йәүҙәт Фәйзи уйнай, Муса йырлай, йәштәр йырҙы күтәреп ала. Был кисәлә буласаҡ Башҡортостандың атҡаҙанған артисткаһы Зәйтүнә Илбаева ла ҡатнаша. Ул 1933 йылда Мәскәү консерваторияһына уҡырға инә. Студия студенттары араһында Мусаны тап итә. Өс йылдан һуң Муса Йәлил йәнә Башҡортостандың “Йоматау” шифаханаһына килә. Шағир кисәлә “Дим буйына ҡайтһаң...” шиғырын уҡый.

Дим буйына ҡайтһаң...
Икәү бергә
Йөрөгән ерҙән йырлап үтһәнә!..
Бик күңелле булыр, төҫөм итеп,
Дим сәсәген өҙөп үтһәнә!..

Һуңынан шиғыр “Зәйтүнәгә” тип атала ла.

1942 йылдың 23 ғинуарында Мәскәүҙән Көнбайыш фронтына китер алдынан ул Зәйтүнә Илбаеваға хат яҙып һала, Еңеүҙән һуң осрашырға өмөтләнә. Күрешә алмайҙар. Советтар Союзы Геройы, Ленин премияһы лауреаты Муса Йәлил
тыуған төйәгенә әйләнеп ҡайта алмай, фашист тотҡонлоғонда язаланып үлтерелә.

М. Йәлил исемендәге урам – баш ҡаланың Дим районында.

Д.Н. Мамин-Сибиряк

1978 йылда Башҡортостан китап нәшриәтендә “Золотые родники” серияһында Д.Н. Мамин-Сибиряк әҫәрҙәре йыйынтығы сыҡты. Унда, нигеҙҙә, темаһы буйынса Башҡортостан менән бәйле әҫәрҙәр индерелгән. Уларҙың күбеһе быға тиклем яҙыусының йыйынтыҡтарына индерелмәгән, уҡыусыларға таныш түгел. Ул 80-се йылдарҙа һәр йәй башҡорт ауылдарына бара. Ҡыш көнө лә йөрөй. Шулай, 1888 йылдың февралендә Урал аръяғы башҡорттарында була. Был хаҡта гәзиттә очерк баҫтыра. “Икмәк” романы өсөн материалдар йыйғанда йәнә бөтә Урал аръяғын йөрөп сыға, башҡорт ғаиләләрендә туҡтала. Йыйынтыҡтағы инеш һүҙҙә яҙыусы менән бергә йөрөгән И.В. Поповтың хәтирәләренән өҙөк килтерелгән: “Приезжаем к башкирам. Они обедают. В котле – вареная баранина.

– Садись, барин, – приглашают башкиры Мамина, – отведай нашей еды. И Дмитрий Наркисович... садится и, по примеру башкир-хозяев, начинает ашать из котла, доставая мясо руками, сидя перед котлом по-восточному без стула. Башкиры полюбили Мамина...”

Мамин Башҡортостанды, бәхетле, бай һәм сәскә атыусы, тип атаған. Урындағы тәбиғәт гүзәллегенә төп халыҡ – башҡорттар яҙмышы ҡапма-ҡаршы ҡуйыла. Халыҡтың ауыр тормошо, ерҙәрҙе һәм урмандарҙы ҡырағайҙарса талау, башҡорттарҙың хәйерселәнеүе һәм бөлгөнлөккә төшөүе – быларҙың барыһы ла Мамин-Сибиряктың әҫәрҙәрендә сағылыш тапҡан. Урал йырсыһы был фажиғәләргә, ҡанһыҙлыҡҡа башҡорт сәсәндәренең ил ҡарғышын нисек итеп еткереүҙәренә лә иғтибар итә. “Ләғнәтле янарал Саймонов, – тип йырлай сәсән, – һин Ырымбур ҡалаһын төҙөттөң, бер тауҙа ташҡа ун ике таш бағана эшләттең, бағана осона осло тимерҙәр ҡуйҙырҙың, шуларға ун ике башҡорт старшинаһын ҡаҙатып язаланың, ҡәһәрле янарал! Шул тауға өс мең башҡортто килтереп, ҡолаҡтарын, танауҙарын ҡырҡтырттың, дүрт йөҙ кешене аҫтырҙың, киҫтерҙең, ҡәһәрле Саймонов! Шундай ләғнәтле әҙәм һин, Саймонов!..”

Яҙыусы һүрәтләгән тормош күренештәре нисек кенә фажиғәле булмаһын, улар “шиғри күңелле һәм яугир башҡорт ҡәүеменә” мөхәббәт, ышаныс менән тасуирланған.

Мамин-Сибиряк урамы – Октябрь районында.

Аркадий Гайдар

Аркадий Петрович Гайдар Стәрлетамаҡҡа бер нисә мәртәбә килә. Округ командующийы Дукат уны Башҡортостанға һәр төрлө бандаларҙы тамам ҡырып бөтөрөргә ярҙамға ебәрә. Башҡортостандың айырым тәғәйенләнештәге штабы республиканың ул саҡтағы баш ҡалаһы Стәрлетамаҡта була. Бандиттарға ҡаршы көрәштәге тәжрибәһен иҫәпкә алып, Голиковты Тамъян-Ҡатай кантонындағы 3-сө айырым коммунистар батальоны командиры итеп тәғәйенләйҙәр. Белоретҡа килгәс, йәш комбат ең һыҙғанып эшкә тотона. Ул батальон кешеләре менән таныша, подразделение командирҙарын йыйып ала, һәр коммунистың докладын һәм фекерен тыңлай, бандиттар тупланған урындарҙы картала өйрәнә, күп кенә ауылдарға бара. А.П. Голиков Тамъян-Ҡатай кантонына килгән мәлдә халыҡтың хуплауын тапмаған айырым бандалар ҡалған була әле. Улар Көньяҡ Уралдың тау-урмандарында ҡасып-боҫоп йөрөй. Буласаҡ яҙыусы Аркадий Гайдар Башҡортостанда ике айға яҡын, 1921 йылдың 4 ноябренәсә була, төбәкте яратып өлгөрә. Ҡыҙыл Армияның командирҙарын теркәү карточкаһындағы “Даими йәшәргә ҡайһы губернаны һайлар инегеҙ?” тигән һорауға Аркадий Петрович: “Башҡортостан республикаһын”, – тип яуап бирә. Аркадий Гайдар хәрби йәшлеге ҡалаһы Белоретҡа тағы ла бер 1931 йылда килә. “Пролетарий” радиогәзите хәбәрсеһе беренсе биш йыллыҡтың данлыҡлы төҙөлөшө – Магниткала була, Белоретҡа ла һуғыла.

Өфөлә Гайдар урамы 1952 йылда барлыҡҡа килә, ул – Октябрь районында.

Юрий Узиковтың «Уфимских улиц имена» китабы (Уфа, 2007) буйынса Факил МЫРҘАҠАЕВ әҙерләне.

(Мәҡәләне тулыһынса 2024 йылғы "Ағиҙел" журналының 7-се һанында уҡығыҙ).