Мар. СӘЛИМ ЙЫЛМАЙЫП-КӨЛӨП КЕНӘ (Шаярыу ҡатыш ысын булмыш)

Юҡ, мин ҡараңғы донъяға килдем...

 

Был донъяға төрлө кеше төрлөсә килә. Һәр хәлдә беҙҙең заманда шулай ине. Ул, ни, хәҙер генә бөтә баланы ла бәпесләү йортонан алып ҡайталар. Ә беҙ бәләкәй саҡта улай түгел ине. Бына, мәҫәлән, күрше ҡыҙын йәй көнө әсәһе бәрәңге баҡсаһынан табып алған. Ә күрше малайын торналар аҙбар башында ҡалдырып киткән. Ҡайҙалыр балаларҙы ата-әсәләренә аист алып килә, тип тә һөйләйҙәр. Әммә беҙҙең ауылға ҡауҙылар осоп килмәй шул. Торналар ҙа йәй көнө генә торалар. Шуға күрә мин... һалҡын ҡыш уртаһында мәкенән һыу алғанда әсәйемдең силәгенә ултырып сыҡҡанмын. Бәләкәй саҡта әсәйҙең һөйләүе буйынса, яҡты донъяға шулай килгәнмен.

«Яҡты» тип, әлбиттә, шартлы рәүештә генә әйтәм. Ысынбарлыҡта иһә һис тә яҡты донъяға килмәгәнмен. Сөнки мин тыуғанда өйҙә лә, тышта ла ҡараңғы була. Шуға күрә яҡты түгел, ә ҡараңғы донъяға килдем, тиеү дөрөҫөрәк булыр. Мин тыуғас ҡына, таң атып, донъя яҡтырып киткән!

Донъяға тыуыу менән уға эйәләшә лә башланым. Яҡын кешеләрем: атайым һәм әсәйем, ағайым һәм апайым миңә ярайһы уҡ яҡшы кешеләр булып күренде, һәм улар янында үҙемде үҙ өйөмдә кеүек хис иттем. Бигерәк тә апайымды яраттым. Әйткәндәй, беҙҙең яҡта апай кешеләргә «апа» тип өндәшәләр, «апайым» тип үҙеңдән бәләкәй туғандарға әйтәләр. Атайға – әтәй, әсәйгә – инәй, ағайға – абзый тиҙәр.

Эйе, бигерәк тә апамды яраттым. Сөнки ул үҙе мине ныҡ яратты. Миңә исемде лә ул эҙләп тапты һәм ҡуштырҙы. Мин тыуғанда беҙҙең ауылда бер аҙашым да юҡ ине. Хәҙер иһә урамыбыҙҙа өс Марсель, ә ауылда – ете-һигеҙ. Райондағы һәм республикабыҙҙағы Марселдәрҙең иҫәбе-һаны хаҡында әйтеп тә тормайым.

Ғаиләбеҙҙә берҙән-бер ҡыҙ бала булараҡ апам инәйемдең уң ҡулы – төп ярҙамсыһы ине, шуға мине ҡарау бурысы тулыһынса уның елкәһенә төштө. Апамдың был үтә мөһим хеҙмәтен юғары баһаланым һәм, уны шатландырыр өсөн, һигеҙ айҙан уҡ, мүкәйләп-нитеп тормай ғына үҙем атлап, ишекле-түрле йөрөй башланым. Ауыҙ тултырып әйткән беренсе һүҙем дә «ап-па» булды, йәғни телем «апа» тип асылды.

Тел дә асылғас, аяҡтар ҙа йүгерә башлағас, өйҙәгеләргә мәшәҡәт артты. Уларға һис тынғылыҡ бирмәнем. Ҡулымдан килгәнсә тыныс йәшәтмәҫкә тырыштым уларҙы. Әгәр ҙә әтәйем мине елкәһенә ултыртып йөрөргә теләһә, мин ҡарыштым. Дәрес әҙерләп ултырған абзыйымдың башына менеп атланыуҙы хуп күрҙем. Шаярыуҙарымдан тамам тәҡәте ҡороғас, абзый әлифба алып бирҙе. Уны туҙҙырғансы аҡтарып ултыра-ултыра биш йәштә уҡырға өйрәндем.

Ә яҙырға һаман да өйрәнәм әле.

Дөрөҫ, тәүге шиғырымды һигеҙ йәштә үк (1957, 6 ноябрь) яҙғайным. Бына ул – «Минең еҙнәй» исемле шиғыр шәрәмәте:

 

Бер көн беҙгә еҙнәй килде

Матай менән тырылдап.

Өйгә керҙеләр икәүләп

Апа менән пырылдап.*

---------------------------------------

* Был  һәм башҡа бала саҡ шиғырҙары “Мин сүләем” (Өфө : Слово, 1995) китабынан алынды.

 

Белмәйем, сатирамы, юмормы икән был, әммә шуныһы хаҡ: шиғри телем дә «апа» тип асылды.

Ошо урында әйтмәй ҡала алмайым – айыҡ тормошта йәшәгән ҡайныһына ҡунаҡҡа “ҡыйыш тейәп” ҡайтҡан һәм шуның өсөн кәләше пыр туҙҙырған еҙнәйем ахырҙа нисауа булып сыҡты. Бигерәк тә һуңғы йылдарында, шайтан һыуын бөтөнләй ҡапмай башлағас, шәп кешегә әйләнде.

– Һин, ҡәйнеш, үҙеңдең сатираң менән тәки мине дауаланың бит, әй! – тип йыш ҡына көлә торғайны.

Инде мин шаҡтай ғүмер уҙҙырған, байтаҡ кейем туҙҙырған... юҡ-юҡ, ҡарт түгел, ә йәп-йәш, йәғни әлегә «малай» бабай ғына. Шуғалыр ҙа, бәлки, әле булһа малай сағымдан, шул ваҡыттағы хәл-ваҡиғаларҙан, кешеләрҙән айырылмайым. Балалыҡ йылдарымдың ҡайһы бер шаянлыҡ-шуҡлыҡтары ижадыма ла инеп китә хатта. Бына, мәҫәлән, ошоноң кеүектәре:

 

Апам бер ҡайтыр әле

 

Бала саҡты иҫкә алам

Һаман да мин һағынып.

...Бер көн инәй эшкә китте

Яңғыҙымды ҡалдырып.

 

– Мин ҡайтҡансы өйҙә генә

Ултыр, – тине, – бикләнеп.

Ултырҙым инде бикләнеп,

Сәйнәп арыш икмәген.

 

Ашап, көс йыйып алғас ни,

Малай кеше шашына –

Ултырғысҡа баҫып ҡына

Мендем мейес башына!

 

Ултырғыс ҡолап китте лә

Тороп ҡалдым бейектә.

Эй тырышам, эй тырышам –

Төшөп булмай нисек тә.

 

Кис еткәс, инәй ҡайтты ла

Инә алмай ишектән.

– Төш унан, ас ишекте! – тип

Ҡысҡыра ул тишектән.

 

Ә мин әйтәм: – Апа ҡайтып

Тәҙрәбеҙҙән инер ҙә

Күтәреп алып төшөрөр

Юғарынан мине лә.

 

Шунан һуң инде ишекте

Асырмын, – тим, – ялт ҡына.

Ләкин был һүҙҙәр инәйҙе

Оторо ныҡ ярһыта:

 

– Һуң бит апаң бик йыраҡта,

Ҡайта алмай тиҙ генә.

Ә мин үҙемдекен итәм,

Бирешмәйем һис кенә:

 

– Апам бер ҡайтыр әле, – тим, –

Көтәм уны ошонда!

…Көтөп ултырамын кеүек

Һаман мейес башында.

 

Бар байлығым

 

Һәр кем үҙ ғүмерен үҙе теләгәнсә сарыф итә. Берәүҙәр уны аҡыл туплауға бағышлаһа, икенселәр ғүмер буйы байлыҡ йыйыу менән мәшғүл була. Кемдер шырпы ҡаптары, маркалар йыя, ә кемдер «иномарка»лар, кәттиждәр коллекцияһын хуп күрә.

Мин иһә шырпы ҡаптары ла, машиналар ҙа йыйыу менән шөғөлләнмәнем. Һигеҙ йәштән бирле туплаған бар байлығым – ижад ҡумтаһы.

Бөгөн бер ниндәй алтын, долларға алмаштырғыһыҙ ҡиммәтле милкемде – әҙәби мираҫҡа әйләнгән ижади байлығымды барлап, иң талапсан ревизорҙарҙан да талапсаныраҡ уҡыусыларым алдында отчет биреүҙе фарыз һанайым.

Беренсе китабым – «Сер ҡапсығы» – 1982 йылда 10 мең дана тираж менән Башҡортостан китап нәшриәтендә баҫылды. Мөхәррире Рәшит Сабитов. Китапта – урта йәштәге мәктәп балалары өсөн тәғәйенләнгән хикәйәләр, фельетондар, скетчтар. Уларҙы яҙғанда мин үҙем дә урта йәштәге мәктәп балаһы инем. Йәғни геройҙарым тиҫтере: 13-14 йәшлек малай. Китап күпкә һуңлап тыуҙы – мин утыҙҙы уҙғас ҡына.

Уның ҡарауы, икенсе китабым ваҡытында сыҡты: 1984 йыл. «Тәгәрмәсле сана» исемле был йыйынтыҡҡа «торғонлоҡ» тип аталған заман тураһында сатирик һәм юмористик хикәйәләр тупланған. Мөхәррире Раил Байбулатов. Тиражы 15 мең дана.

Сираттағы китабым 1986 йылда Мәскәүҙең «Правда» нәшриәтендә донъя күрҙе: «Красавчик Шармаев». Күләме бәләкәй булһа ла, тиражы арыу ғына – 75 мең дана. «Крокодил китапханаһы» серияһында баҫылған йыйынтыҡтың мөхәррире – күренекле урыҫ сатиригы Эдуард Полянский.

1988 йылда Башҡортостан китап нәшриәтендә «Күгәрсен һөтө» исемле китабым сыҡты. Унда – сатирик повесть һәм хикәйәләр. Мөхәррире Ихсан Әхтәмйәнов. Тиражы 11 мең дана.

Балалар өсөн яҙған повесть һәм хикәйәләрем «Батыр яраһыҙ булмай» исемле йыйынтыҡта урын алды. Ул 1992 йылда 10 мең дана тираж менән Башҡортостан китап нәшриәтендә баҫылды.

Нәшриәт мөхәррире Динә Талхина кескәйҙәр өсөн яҙған бер хикәйәмде, айырым китап итеп сығарайыҡ, тип мине көйләп-сөйләп, әлеге йыйынтыҡҡа индермәй ҡалдырғайны. Һөҙөмтәлә ике йылдан һуң ошо «Ҡуян күстәнәсе» донъя күрҙе. Тиражы 11 мең дана.

Туҡһанынсы йылдар башында ижад юлымда әкәмәт хәлгә тарыным: яҙған әйберҙәрем бер тоҡ, китап нәшер итергә хут юҡ. Әгәр ҙә дүрт-биш йылға бер ҡоймаҡ ҡалынлыҡ ҡына китабым күренеп барһа, ҡалған ғүмеремдә ярты һөйләм дә яҙып мәшәҡәтләнәһе түгел. Сөнки быға тиклем яҙғандарымдың китапҡа әйләнеп бөткәнен ярты быуат көтөргә тура киләсәк! Туҡһанынсы йылдар башында «Китап» нәшриәтендә бер-ике-өс директор алмашынып алды. Береһенән-береһе шәп егеттәр үҙҙәренең китаптарын ғына сығарып өлгөрҙө. Минекен – өлгөрмәнеләр. «Өлгөрөрһөң әле, һин йәш, – тип йыуаттылар мәгәр. – Ана, Фәлән ағай, китабымды сығармаһағыҙ, йөрәгем ярылып үләм дә һеҙҙе яуапҡа тарттырам, тип ҡотто ала. Хәлебеҙҙе аңла инде, көт әҙерәк. Һинең бит йөрәгең ауыртмай, таҙаһың, үгеҙ кеүекһең – тиҙ генә үлерлек түгелһең». Әлбиттә, аңлы автор булараҡ, мин уларҙы аңланым. Һәм «Слово» нәшриәтендә бер йылда (1994) ике китап баҫтырҙым.

Уларҙың береһе – «Птичье молоко». Урыҫ теленә тәржемә ителгән юмористик хикәйәләрҙе һәм «Күгәрсен һөтө» исемле сатирик повесты үҙ эсенә алған был йыйынтыҡ, Габрово фестивалендә ҡатнашып, мине бөтә донъя сатира майҙанына сығарҙы. Китаптағы бер хикәйәне («Ну и времена!») Болгарияның күренекле яҙыусы-сатиригы Йордан Попов болгарсага ауҙарған. Һәм ошо әҫәрем иң яҡшы юмористик хикәйәләр өсөн үткәрелгән «Алеко» халыҡ-ара конкурсында беренсе урынды алған. Мин уның болгарсаға тәржемә ителгәнен дә, «Стършел» сатира һәм юмор аҙналығында баҫылып сыҡҡанын да белмәгәйнем. Көтөлмәгән шатлыҡ булды был.

Шатланмаҫлыҡмы ни, мәшһүр төрөк “көләсмәне” Ғәзиз Нәсин бүләкләнгәндән һуң теүәл 30 йыл (сатириктарҙың премияһы 1966 йылда булдырыла) уҙғас, Алеко Константинов исемендәге мәртәбәле бүләк, ниһайәт, болгар гәзиттәре яҙғанса, «башкирец»ҡа ла эләкте бит!

 

В городе Свиштов, где родился классик болгарского юмора и сатиры Алеко Константинов, был памятный вечер. Башкирский писатель Марсель Салимов получил Международную премию «Алеко», которая в прошлые годы была присуждена таким мастерам, как Хайнрих Бьёл, Уильям Сароян, Морис Дрюон, Азиз Несин, Леонид Ленч, Влада Булатович‑Виб и другие. Когда актёр театра сатиры читал рассказ Салимова, в зале сначала появились улыбки, потом – смех, потом – хохот. И что произошло дальше? Огромный букет цветов Марсель отдал красивой болгарке, публику одарил смехом и улетел в родной Башкортостан со свидетельством Мастера в чемодане. Так башкирская сатира получила Знак качества международного значения.

Йордан ПОПОВ,

Болгария, София