МАЯҠ БУЛЫРҘАЙ ИЖАДИ ШӘХЕС

Тикмәгә генә уның хаҡында ҙур-ҙур шәхестәр, төрлө һөнәр кешеләре үҙ фекерҙәрен әйтергә ашыҡмағандыр: “Һуғыш яланында һәм хеҙмәт фронтында тир түккән шәхес” (Ю. Видро, Киев); “М. Ғәйнуллиндың хеҙмәттәре әҙәбиәт ғилемендә бер асыш булып тора” (М. Ғималова); “Художестволы очерк һәм публицистика – ғалимдың ижади эшмәкәрлегенең мөһим тармағы” (С. Поварисов); “Әҙәбиәт белгесе һәм театр эстетигы” (С. Сәйетов); “М. Ғәйнуллин башҡорт һәм татар әҙәбиәттәре буйынса фән докторҙары һәм кандидаттары әҙерләүгә ҙур өлөш индерҙе,.. коллегалары өсөн ул эшһөйәрлек, принципиаллек, маҡсатҡа ынтылыусанлыҡ өлгөһө булып тора. Уға ныҡышмалылыҡ, ғилми эҙләнеүҙәргә һәм асыштарға ынтылыу, туҡтауһыҙ ижади яныу хас” (Ә. Ниғмәтуллин); “Башҡорт драматургияһын фәнни нигеҙҙә өйрәнеүгә тәүге юлды һалыусы” (Б. Әхмәтшин); “Әҙәби процесҡа әүҙем йоғонто яһаған... киң ҡоласлы филолог... СССР халыҡтарының әҙәбиәтен, айырыуса драматургияһын камил белгән ғалим” (Ү. Ғимаҙиев). “... Халҡыбыҙҙың мәшһүр улы, халыҡ шағиры Мостай Кәрим дә уға ҡарата: «Күңелемдә һинең хеҙмәтеңә, изгелегеңә һәм яуаплылығыңа оло хөрмәт йөрөтәм», – тигән һүҙҙәрҙе тикмәгә генә әйтмәгәндер. Күренекле ғалим һәм шағир Ғилемдар Рамазановтың уны тапҡыр ғына итеп «Яугир. Әҙип. Ғалим» тип нарыҡлауында ла тәрән мәғәнә бар. Үҙенең шәхсиәтенә һәм ижадына ҡарата бына ошондай төрлө юҫыҡтағы матур-матур баһаламалар гөлләмәһен әйттерткән был олуғ шәхескә быйыл 100 йәш булған булыр ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бынан 24 йыл элек ул халҡына артабан да әйтер, ғилем донъяһына артабан да еткерер уй-фекерҙәрен үҙе менән баҡыйлыҡҡа алып китте. Әммә үҙенең иң ҙур һынауҙы – ваҡыт һынауын үтә барған төплө ғилми хеҙмәттәре, фекер-ҡараштары, мәғәнәле һәм йөкмәткеле йәмәғәт эшмәкәрлеге менән ул бөгөн дә беҙҙең арала, бөгөн дә беҙгә өлгө күрһәтә, халҡыбыҙға, тыуған илебеҙгә хеҙмәт итә.
Текә белем-ғилем тауҙарына артылып, төрлө хеҙмәт баҫҡыстарына күтәрелеп, оло шәхес, абруйлы ил ағаһы булып формалашҡан Миҙхәт Фазлый улын заманында миңә күреп-танып белергә, хатта уның менән бергә эшләргә яҙҙы. Башҡорт дәүләт университетында юғары белем эстәй башлаған 1968–1969 уҡыу йылынан башланып китте был танышыу, аралашыу мәлдәре. Ошо ваҡыттан алып уның ижад һәм хеҙмәт юлының яртыһынан ашыуы беҙҙең быуындың күҙ алдында үтте. Шуға ла, бер ҡараһаң, был олуғ шәхес тураһында һүҙ әйтеү еңел кеүек, икенсе яҡтан, ауыр. Еңел, сөнки өс тиҫтәнән артығыраҡ йылдар арауығында лекцияларын тыңларға, йөҙләгән фәнни мәҡәләләрен, тиҫтәләгән китаптарын уҡырға, семинарҙарҙа күҙгә-күҙ ҡарашып фекер-лөғәт алмашырға, диплом алды эше яҙырға, артабан университетта бергә иңгә-иң терәшеп эшләргә тура килде. Күңелем түрендә ул бары оло йөрәкле, киң күңелле, ярҙамсыл ысын кеше, башҡорт филологияһына һәм журналистикаһына мөкиббән бирелгән талантлы ғалим һәм педагог булараҡ урын алған. Уның республикабыҙ, университетыбыҙ кимәлендәге етәкселек эштәре, ойоштороу оҫталығы – үҙе бер ҙур тәжрибә мәктәбе. Тап ошондай кешеләр хаҡында: «Уның менән разведкаға барып була», – тиҙәр ҙә инде. Тикмәгә генә ҡанлы ла, шанлы ла Бөйөк Ватан һуғышы юлдарын ул яугир-разведчик булып үтмәгән. Ысын разведчиктарға хас һиҙгерлек, алдан күрә белеүсәнлек, сослоҡ, аҡыллылык, тәүәккәллек, ойошҡанлыҡ һәм йыйнаҡлыҡ сифаттары артабан да уға йәмәғәт эштәрендә, ғилми-педагогик эҙләнеүҙәрендә «авангардта юл ярып барыусы» юғарылығына күтәрелергә булышлыҡ иткәндер ҙә.
Алда күреп китеүебеҙсә, яугир әҙип, ғалим-педагог һәм йәмәғәт эшмәкәре М.Ф. Ғәйнуллин хаҡында үҙ фекерҙәрен яҙыусылар, күп яҡлы эшмәкәрлегенә баha биреүселәр, уға үҙ мөнәсәбәттәрен белдереүселәр бихисап. Тап ошо хәл һәм шәхестең олуғлығы, башҡарған эштәренең, яҙған хеҙмәттәренең киң ҡоласлылығы, мәғәнәүи тәрәнлеге уның хаҡында һүҙ әйтеүҙе ауырлаштыра төшә лә инде. Шулай ҙа йөрьәт итәйек тә уның хәйәте, ижады һәм шәхсиәте хаҡындағы уй-фекерҙәр менән ҡыҫҡаса ғына булһа ла уртаҡлашайыҡ әле.
Уҙған быуаттың 90-сы йылдарында ваҡытлы матбуғат, төрлө ғилми йыйынтыҡ биттәрендә “Миҙхәт Ғәйнуллин, профессор” имзаһы ҡуйылған фәнни мәҡәләләр, ғилми-методик һәм публицистик сығыштар, иҫтәлек яҙмалары күҙгә йыш салыныуы әле лә хәтерҙә. Әйтәйек, 2000 йылда «Ағиҙел» журналының һәр һанында тиерлек уның ижад емештәре урын алды. Хайран ҡалырлыҡ әүҙемлек, зиһен йүгереклелеге, күңел байлығы. Ә бит уларҙың авторы, яу һәм хеҙмәт ветераны, Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостандың атҡаҙанған фән эшмәкәре тигән шөһрәтле исемдәргә эйә булған профессор ул саҡта 75 йәшенә аяҡ баҫҡайны. Ғүмере буйына үҙендә йәмғиәткә, халыҡҡа, коллективҡа ҡарата яуаплылыҡ тойғоһо тәрбиәләгән, эшенә намыҫ менән ҡарап өйрәнгән кешенең башҡаса эш итеүен, «эшләрен эшләнем инде» тип, хаҡлы ял итеүсе сифатында һәүетемсә генә йәшәп ятыуын күҙ алдына килтереүе лә ҡыйын ине. Уның тормош һәм ижад юлы, йәшәү принцибы ысын мәғәнәһендә урта һәм йәш быуын вәкилдәре өсөн үҙе бер тормош мәктәбе булды. Бары тик күрә, баһалай һәм тейешенсә һабаҡ ала белергә генә кәрәк ундай мәктәптән.
Бик күптәргә өлгө булырҙай был сағыу шәхестең ғүмер юлы 1925 йылдың 13 ноябрендә Башҡортостандың Бүздәк районындағы Бәләкәй Өстүбә ауылы крәҫтиәне Фазлый уҙаман йортонан башланып киткән. Фазлый тормоштоң әсе-сөсөһөн ярайһы татыған кеше булған: малай сағынан Дәүләкәндәге немец колонистарында көтөү көткән, улар менән аралашып, немецса һупаларға өйрәнгән, тырышып эшләй һәм белем эстәй торғас, хужаларының ышанысын яулаған һәм Беренсе донъя һуғышы алдынан хатта немецтар хужалығы бүлексәләренең береһендә управляющий булып киткән, донъялар түңкәрелеп, граждандар һуғышы башланғас, ҡыҙылдар отрядына яҙылып, Колчакка ҡаршы яу сапҡан. Колхозлашыу осоронда уҡымышлы, донъя күргән ҡыҙыл партизанды тыуған ауылында ойошторолған коллектив хужалыҡҡа рәйес итеп һайлағандар. Дәүләкән яҡтарындағы немецтар менән араны һаман өҙмәгән, улар менән колхоз файҙаһына алыш-биреш иткән рәйесте тиҙҙән “немец шпионы” яһағандар. Бер йыл тигәндә төрмәнән ҡотолған Фазлый: “Бында беҙгә барыбер көн күрһәтмәҫтәр”, – тип, ата-бабалары бынан бер быуат ярым элек Салауат яуынан һуң эҙәрлекләүҙәрҙән ҡасып килеп төйәкләнгән ерҙе ҡалдырып, ҡан-ҡәрҙәш ырыуҙаштары – әйле башҡорттары араһына, Ҡыйғы районының Әй буйындағы Аҫылғужа ауылына килеп төпләнгән. Бығаса Бүздәк районындағы ике-өс мәктәптә белем алырға яҙған Миҙхәт бында ла дүрт йыл буйына Аҫылғужанан һигеҙ саҡрымда ятҡан Арыҫлан ауылындағы урта мәктәпкә, бер ниндәй ауырлыҡҡа, һуғыш башланып китеүгә ҡарамай, тырыша-тырмаша йөрөп уҡыған. Уның ғүмер юлының иң матур өлөшө – дәртле, илһамлы, шаян йәшлек йылдары – дәһшәтле һуғыш осорона тура килгән. 1942 йылда мәктәпте “бик яҡшы” билдәләре менән тамамлаған 17 йәшлек егет үҙ теләге менән Силәбеләге авиация училищеһына уҡырға инә. Тик унда уға оҙаҡ уҡырға яҙмай. Һуғыш ваҡыты бит, ҡайҙа кәрәк тип табалар, шунда күсерәләр, Шулай төрлө хәрби училищеларҙа тиҙләтелгән курстар үтеп, һауа десанты ғәскәренең разведчиктар отряды командиры булып китә ул. Ошо вазифаһында Румыния, Венгрия, Австрия, Чехословакия, Германия илдәре буйлап яу менән үткән йәш офицер, контузиялар алып, бер нисә тапҡыр ҡаты яраланып, тормош ҡәҙерен, йәшәү мәғәнәһен төплө аңлаған «һыуҙа батмаҫ, утта янмаҫ» ысын яугир, ил терәге булып формалаша. Бөтәһенән дә элек тап ошондай ил улдары һәм ҡыҙҙары артабан ижтимағи тормоштоң төрлө өлкәләрендә хеҙмәт батырлығы, ижади ҡаһарманлыҡ өлгөһө күрһәтә лә инде.
Миҙхәт Фазлый улы ла һуғыштан ҡайтып, тыуып үҫкән Бүздәк районында бер ни ҡәҙәр эшләй ҙә, артабан белемен үҫтереү ниәте менән Башҡорт дәүләт институтына (БДУ-ға, хәҙерге ӨФТУ-ға) юл тота. 1947–1951 йылдарҙа филология факультетында белем алғандан һуң, уны Мәскәүгә аспирантураға ебәрәләр. Тап бына ошо йылдарҙан уның әүҙем ғилми, педагогик һәм йәмәғәт эшмәкәрлеге башлана. 1954 йылда кандидатлыҡ диссертацияһын уңышлы яҡлап, тыуған Башҡортостанына әйләнеп ҡайтҡас, уға фәнни учреждениела ла, партия һәм профсоюз ойошмаларында ла, яҙыусылар берлегендә лә эшләргә, партияның Өлкә комитетында республикабыҙҙағы фәнни, мәҙәни эштәрҙе, мәғариф системаһын координациялаусы бүлек мөдире вазифаһын да башҡарырға тура килә. Ғүмеренең 1961 йылдан алып был фани донъяны ҡалдырғанға тиклемге (2001) иң сағыу, иң һөҙөмтәле йылдары республикабыҙҙың төп классик юғары уҡыу йорто – Башҡорт дәүләт университеты менән бәйләнгән. М.Ф. Ғәйнуллиндың был вузда уҡыу-уҡытыу эштәре буйынса проректор булып эшләүе – үҙе бер дәүер, күптәргә өлгө булырлыҡ яҡты бер күренеш. Меңләгән уҡытыусынан, 10 меңгә яҡын талиптан торған туғыҙ факультетта уҡыу-уҡытыу процесын, тәрбиә эштәрен йыл буйына бөтә Рәсәй, улай ғына ла түгел, бөтә СССР вуздары араһында ул саҡта Башҡортостан күҙ терәп торған төп юғары уҡыу йортоноң маркаһы төшмәҫлек итеп ойоштороу һәм алып барыу – үҙе бер ҡаһарманлыҡ. Әйтеүе генә еңел: өс тиҫтәгә яҡын йылдар эсендә меңәрләгән кеше, төрлө яҙмыштаp, холоҡ-фиғелдәр, психологик ҡылыҡ-аҙымдар менән осрашыуҙар, хәстәрлекле атайҙарса, кәрәк икән, ҡаты ҡуллы етәксесә һөйләшеүҙәр һәм сара күреүҙәр, күпме йәштәрҙе оло тормош юлына фатиха биреп оҙатыуҙар... Ниндәй аҡыл һәм күңел байлығы, юғары мәҙәнилек кәрәк быларҙың бөтәһе өсөн. 64 йәше тулғанса был үтә лә яуаплы һәм нескә вазифаны фәнни һәм педагогик эш менән йәнәш башҡара Миҙхәт Фазлый улы. 1989 – 1990 уҡыу йылында инде ул республикабыҙ тарихында тәү башлап журналистика кафедраһын ойоштора һәм уның мөдире булып эшләй башлай. Бында юлайҡан шуны ла әйтәйем әле. Минең башланғыс менән 1990 йылда республикабыҙҙа тәүләп башҡорт филологияһы факультеты ойошторолған ҡатмарлы саҡта ул ысын мәғәнәһендә ир-егетлек, милли аңлылыҡ, патриотизм өлгөһө күрһәтте: минең менән фекер алышҡандан, бергәләп етәкселек менән һөйләшкәндән һуң, икеләнеүһеҙ кафедраһын рус филологияһы факультеты составынан сығарып, яңы факультетҡа ҡушылырға ҡарар итте.
Журналистика кафедраһы мөдире вазифаһын ул саҡтағы йәш фән докторы Т.Ә. Килмөхәмәтовҡа тапшырғандан һуң, Миҙхәт Фазлый улы ошо кафедраның профессоры сифатында арыу-талыуҙы белмәй, ут-һыуҙарҙы кискән яугирҙарса яуаплылыҡ менән республикабыҙға йәш журналистарҙы әҙерләү эшен дауам итә. Уның һигеҙенсе тиҫтәне ҡыуғанда ла, йәштәр менән уртаҡ тел табып, уҡытыуҙың заманса электрон технологияһын үҙләштереп, егеттәрсә теремеклек, йылдамлыҡ менән эшләп йөрөүенә һоҡланмау һәм фәһем алмау мөмкин түгел ине.
М.Ф. Ғәйнуллиндың ғилми-педагогик эшмәкәрлеге – үҙе бер оло донъя. БДУ-ла 40 йыл эшләү дәүерендә ул тиҫтәгә яҡын фән кандидаты һәм докторы әҙерләгән йә әҙерләү эшендә туранан-тypa ҡатнашҡан. Докторлыҡ диссертацияһы яҡлағанда, мин үҙем дә уның теләктәшлеген, атайҙарса кәңәштәрен һәм хәстәрлектәрен ныҡ тойҙом. Эйе, Миҙхәт Фазлый улы “мин генә”, “минеке генә үҙәктә” тип йөрөмәгән, ғилми плюрализмды хуплаған, башҡаларҙың фәнни ынтылыштарын һәм уңыштарын күрә белгән, республикабыҙҙа филология фәненә нигеҙ һалыуға тос өлөш индергән, уның артабан да үҫеүе өсөн йән атып йөрөгән ысын мәғәнәһендә юғары зиһенле, ҙур йөрәкле, демократик тәбиғәтле ғалимдарыбыҙҙың береһе булды. Уның донъя күргән публицистик яҙмаларын, фәнни хеҙмәттәрен анализлап, баһалап тормаҫтан, һанап ҡына сығыу ҙа ярайһы ваҡытты һәм урынды алыр ине. Хәйер, бер мәҡәлә сиктәрендә уларға киң күҙәтеү яһау ҙа мөмкин түгел.
М.Ф. Ғәйнуллин үҙ ҡәләменең көсөн һуғыш йылдарында һынап ҡарай башлай. Фронт гәзиттәрендә мәҡәләләр, һүрәтләмәләр менән сығыш яһай. Әҙәбиәт менән дә ҡыҙыҡһына, форсат булған һайын рус әҙиптәренең ижад емештәре менән таныша, улар хаҡындағы уй-фекерҙәрен һирәкләп булһа ла ҡуйын дәф­тәренә теркәп бара. Яу юлдарын үтеп, юғары уҡыу йортонда белем эстәй баш­лағас, был ҡыҙыҡһыныуы арта төшә: тәнҡит мәҡәләләре яҙа, әҙәбиәт тарихы мәсьәләләре менән шөғөлләнә. ХХ быуаттың 50-се йылдарында уның был ма­уығыуы системалы төҫ ала. Ошо осорҙа йәш белгес М. Ғафури, М. Фәйзи, Н. Ҡә­­рипов, С. Мифтахов кеүек прозаиктар һәм драматургтар ижадтарына ар­налған мәҡәләләрен баҫтырып сығара.
Профессор М.Ф. Ғәйнуллин – 400 самаһы мәҡәлә, рецензиялар, 60-ҡа яҡын монография, дәреслектәр, уҡыу әсбаптары, хрестоматиялар, методик эшкәртмәләр, мәҡәләләр йыйынтыҡтары авторы. Ғалимды айырыуса башҡорт драматургияһы һәм театр сәнғәте проблемалары ҡыҙыҡһындыра. Уның тәүге күләмле монографияһы ла талантлы башҡорт драматургы Сәғит Мифтаховтың тормошон һәм ижадын ентекле, системалы яҡтыртыуға арналған. 1959 йылда рус телендә донъя күргән был хеҙмәтендә ғалим драматургиябыҙға матур-матур әҫәрҙәр биргән әҙиптең ижад емештәрен төрлө яҡлап ентекле анализлай, киң әҙәби фонда баһа бирә. Унда драматургтың индивидуаль стиле, әҫәрҙәренең идея-тематик тәбиғәте, проблематик даирәһе, интернациональ яңғырашы, образдар системаһы хаҡында дәлилле күҙәтеүҙәр яһала. Шуныһы ла иғтибарға лайыҡ, тикшеренеүсе С. Мифтаховтың ижады формалашыуы һәм үҫеүендә туғандаш әҙәбиәттәрҙең шифалы йоғонтоһон конкрет факттар һәм миҫалдар ерлегендә яҡтыртырға ынтыла. Уның драматург ижадын башҡорт театр сәнғәте тарихы менән бәйләп өйрәнеүе хеҙмәттең ижтимағи-эстетик әһәмиәтен тағы ла арттыра төшә. Тикмәгә генә монография донъя күреү менән киң йәмәғәтселек иғтибарын үҙенә йәлеп итмәгән, бер-бер артлы “Кәрәкле китап”, “Ҡыҙыҡлы тикшеренеү”, “Мифтахов тураһында ҙур һөйләшеү” тигән баш аҫтында рецензиялар баҫылып сыҡмаған.
Күренекле драматург С. Мифтахов тормошо һәм ижады хаҡындағы монографияһында уҡ М.Ф. Ғәйнуллин башҡорт драматургияһының формалашыу һәм үҫеү юлдары хаҡында ҡайһы бер уй-фекерҙәре, ҡыҙыҡлы күҙәтеүҙәре менән дә уртаҡлаша, театр сәнғәтен камиллаштырыу мәсьәләләренә лә ҡағыла. Артабан ғалим тура мәғәнәһендә башҡорт драматургияһы һәм театры тарихының фәнни йылъяҙмаһын тыуҙырыуға юл яра. Йылдар буйына алһыҙ- ялһыҙ эҙләнеүҙәр үҙ емешен бирә. Уның бер милли әҙәбиәт ерлегендә генә түгел, бәлки Рәсәйҙәге туғандаш халыҡтар әҙәбиәттәренең үҫеш-үҙгәреш тенденциялары фонында башҡорт драматургияһының үҫеш үҙенсәлектәрен, жанр-стиль тәбиғәтен, ижад принциптарын бай фактик материалдар ярҙамында төплө асып биргән етди хеҙмәттәре бер-бер артлы донъя күрә. 60-сы йылдарҙа башҡорт әҙәбиәт ғилеме тарихында беренсе тапҡыр рус телендә баҫылып сыҡҡан ике томлык “Башҡорт совет әҙәбиәте тарихы»нда тәү башлап милли драматургиябыҙҙы системалы анализлап, ғилми дөйөмләштереүҙәр яһаған ғалим фәнни йәмәғәтселекте, әҙәбиәт һөйөүселәрҙе 70–80-се йылдарҙа “Ысынбарлыҡ. Конфликт. Характер”, “Башҡорт совет драматургияһының үҫеш юлдары” һәм башҡа фундаменталь китаптары менән ҡыуандырыуын дауам итә, үҙ ҡиблаһынан бер генә аҙымға ла тайпылмайынса, 1975 йылда “Башҡорт драматургияһында социалистик реализмдың барлыҡҡа килеүе һәм үҫеүе” тигән темаға докторлыҡ диссертацияһын яҡлай. Ул шул уҡ йылда монография рәүешендә донъя күрә.
XX быуаттағы башҡорт драматургияһы буйынса фундаменталь эҙләнеүҙәр алып барған ғалим әҙәбиәтебеҙҙең башҡа төрҙәре, ағымдағы әҙәби процесс менән дә етди ҡыҙыҡһына. Быны уның “Сәғит Агиш ижадында юмор һәм сатира”, “Халыҡ шағиры Рәшит Ниғмәти”, “Башҡорт совет әҙәбиәтендә сатира һәм юмор”, “1956 йылдағы башҡорт прозаһы тураһында ҡайһы бер фекерҙәр”, “Әҙәби мираҫтың ҡәҙерен белергә кәрәк”, “Башҡорт хикәйәләре”, “Ш. Бабич шиғырҙарының руссаға тәржемәләре”, “Әҙәбиәтте өйрәнеү фәне үҫештә”, “Тәнҡитселәр ҙә берҙәй бурыслы”, “Ҡан менән яҙылған шиғырҙар” һәм башҡа шундай етди һәм күп яҡлы мәсьәләләргә, төрлө әҙәби төрҙәргә, жанрҙарға һәм ижад әһелдәренә арналған проблематик һәм күҙәтеү мәҡәләләре, “Уңған кешеләр” тигән очергы, “Осрашыуҙар, кисерештәр” тигән хәтирәһе асыҡ дәлилләй. Артабан уның Б. Бикбай, М. Кәрим, X. Ғиләжев, К. Мәргән, Ә. Мир­заһитов, Н. Нәжми, Ғ. Әхмәтшин, Ә. Атнабаев, И. Абдуллин, Н. Асанбаев, М. Хәй­ҙәров, М. Садиҡова, Х. Зарипов, Р. Сафин, Ә. Харисов, Ғ. Ҡунафин һәм башҡаларҙың ижад емештәрен тикшереүгә арналған мәҡәләләре һәм рецензиялары донъя күрә.
Профессор элекке СССР халыҡтары, бигерәк тә рус, татар һәм башҡа төрки халыҡтары әҙәбиәттәре менән дә ныҡлап ҡыҙыҡһына, сит ил әҙәбиәттәренә лә иғтибар итә. Шуның бер емеше булараҡ, мәҫәлән, ваҡытлы матбуғат биттәрендә уның М. Фәйзи, Р. Ишморат, Н. Иҫәнбәт кеүек татар әҙиптәре хаҡындағы мәҡәләләре баҫылып сыға. 80-се йылдарҙа ғалим ГДР-ҙа немец телендә ҡайһы бер башҡорт яҙыусыларының әҫәрҙәрен, ә Башҡортостанда башҡорт телендә немец прозаигы Эрих Нойчтың хикәйәләрен баҫтырып сығарыу хаҡында ҙур хәстәрлек күрә.
Бындай күп яҡлы тикшеренеүҙәр һәм эҙләнеүҙәр, әлбиттә, ғалимдың ижад офоҡтары киңәйеүенә, хеҙмәттәренең эстәлеге тәрән, төплө булыуына, башҡорт әҙәбиәтенең башҡа халыҡтарҙың һүҙ сәнғәте менән бәйләнештәрен дә, типологик оҡшашлыҡтарын да күберәк һәм дәлилле асыҡлауға булышлыҡ итә. Ғалимдың фәнни-әҙәби эҙләнеүҙәре офоҡтары киңлеге шуның менән дә аңлатыла: әҙәби төрҙәргә һәм жанрҙарға бәйле проблемалар өҫтөндә эшләү үҙе үк тикшеренеүсән, киң мәғлүмәтле булыуҙы, төрлө әҙәбиәттәр өсөн уртаҡ, дөйөм булған һыҙат-сифаттарҙы, законсалыҡтарҙы асыҡ күҙ алдына баҫтырыуҙы һәм, әлбиттә, һәр бер жанрҙы, төрҙө, уларға бәйле һәр бер әҙәби күренеште бөтә милли әҙәбиәт һәм мөмкин ҡәҙәре башҡа әҙәбиәттәр үҫеше контексында, замандың ижтимағи күренештәре солғанышында өйрәнеүҙе талап итә. Был аңлашыла ла, әҙәбиәт тормоштан, замандың социаль-иҡтисади, сәйәси, мәҙәни күренештәренән, ижтимағи аң төрҙәренән (фәндән, диндән, моралдән, сәйәсәттән һ.б.) ситтә тормаған кеүек, бер генә әҙәби күренеш тә изоляцияла, үҙ “донъяһында” ғына йәшәй алмай. Уның барлыҡҡа килеү тамырҙары тәрән булған кеүек, башҡа әҙәби күренештәр менән бәйле булыу офоҡтары ла киң. Бына ошоларҙың бөтәһе лә тикшеренеүсенән ҡыҙыҡһыныу һәм эҙләнеү офоҡтарын бер туҡтауһыҙ киңәйтеүҙе, киң мәғлүмәтле булыуҙы талап итә лә инде.
Миҙхәт Фазлый улы тап ошо талаптарға яуап биргән энциклопедик ҡоласлы ғалим булды. Тикмәгә генә уның алда телгә алынған монографиялары башҡорт әҙәбиәт ғилеме тарихында үҙе бер этапты тәшкил итмәне. Уларҙа башҡорт драматургияһының 1917 йылға тиклемге осоронан алып 80-се йылдар аҙағына саҡлы булған шаҡтай ҡаршылыҡлы һәм ҡатмарлы эволюцияһына тулайым күҙәтеү яһала, был үҫештең үҙенсәлекле этаптары билдәләнә, милли драма төрөнөң генезисы, идея-эстетик сығанаҡтары асыҡлана. Был йәһәттән ғалимдың халыҡ ижады өлгөләрендә драма элементтарының асыҡ төҫмөрләнеүен, фольклор поэтикаһының XX быуат башында ла, артабан да башҡорт драматургияһы үҫешендә мөһим роль уйнауын иҫбатлаған күҙәтеүҙәре ҡыҙыҡлы. Мәҫәлән, ул М. Буранғоловтың “Таштуғай” драмаһында сәсәнлек сәнғәте традицияларының (ҡобайыр жанры формаһында ике сәсәндең әйтеше), Д. Юлтыйҙың “Ҡарағол”, Б. Бикбайҙың “Ҡаһым түрә”, “Ҡарлуғас”, “Салауат”, 3. Биишеваның “Серле ҡурай” драмаларында, М. Кә-римдең “Ай тотолған төндә” трагедияһында башҡорт легендалары һәм риүәйәттәре мотивтарының, йыр, мәҡәл, әйтеш жанрҙары поэтикаһының ни тиклем уңышлы, новаторҙарса ҡулланылыуын конкрет миҫалдар ерлегендә иҫбатлай.
Профессор М.Ф. Ғәйнуллиндың үҙ монографияларында һәр милли әҙәби күренештең, шул иҫәптән драматургияның, формалашыуында һәм үҫеүендә замандың ижтимағи тормошо, социаль-тарихи шарттар ғына түгел, бәлки башҡа әҙәбиәттәрҙең йоғонтоһо, уларҙың үҙ-ара ижади бәйләнештәре лә мөһим роль уйнай тигән позицияла тороп эш итеүе лә үҙен тулыһынса аҡлай. Уның 30-40-сы йылдарҙа, Бөйөк Ватан һуғышынан һуңғы осорҙа үҙ ҡәләмдәрен драма төрөндә һынап ҡараған һәм мәғлүм бер ҡаҙаныштарға өлгәшкән Д. Юл­тый, С. Мифтахов, М. Кәрим, Ғ. Әхмәтшин, Н. Нәжми, И. Абдуллин, Ә. Мир­заһитов. Ә. Атнабаев, Р. Сафин һәм башҡа әҙиптәрҙең ижад емештәрен милли-ара әҙәби контекста, художестволы-эстетик эшмәкәрлек яҡтылығында анализлауы хеҙмәттәрҙең бәҫен күтәрә, уларҙағы күҙәтеүҙәргә, фекер-ҡа­раштарға ҡарата ҡыҙыҡһыныу уята. Ғалимдың М. Горький, Б. Лавренев, А. Фа­деев, Н. Погодиндарҙың драматургик традицияларының башҡорт сәхнә әҙәбиәте ерлегендә үҙенсәлекле сағылыш табыуын, ижади үҫтерелешен күҙәтеүе айырыуса иғтибарға лайыҡ.
Драматургия – әҙәбиәттең башҡа төрҙәре менән сағыштырғанда, аҡрыныраҡ формалашҡан һәм үҫкән иң ҡатмарлы әҙәби төр. Шуға ла һәр әҙәбиәттә драматургия жанрҙарына ҡараған әҫәрҙәр аҙ. Профессор М.Ф. Ғәй-нуллин үҙ монографияларында бына ошо бик ҡатмарлы булған, ҡаршылыҡлы үҫкән әҙәби төрҙөң характерлы һыҙаттарын, жанр-стиль тәбиғәтен, идея-тематик йөкмәткеһен, форма үҙенсәлектәрен конкрет ижад емештәре миҫалында, уларҙы системаға һалып, эҙмә-эҙлекле анализлау ерлегендә асыҡ күҙ алдына баҫтырыуға, драматургиябыҙҙы күсәгилешлелек бәйләнешендәге өҙлөкһөҙ ижади процесс итеп ҡарауға, уның тулы панорамаһын тыуҙырыуға өлгәшә лә инде. Бай тарихи-теоретик күҙәтеүҙәргә һәм дөйөмләштереүҙәргә нигеҙләнгән бындай төплө хеҙмәттәр үҙҙәре донъя күргән осорҙағы башҡорт әҙәбиәт ғилеменең ҙур ҡаҙаныштары ғына булып ҡалманы, бәлки артабан да милли драматургиябыҙ, улай ғына ла түгел, бөтә әҙәбиәтебеҙ буйынса тикшеренеүҙәр алып барыуға көслө этәргес бирерҙәй, ғилми-теоретик, методологик ерлек булырҙай мөһим сығанаҡтар булып ҡалды. Уларҙың әһәмиәте бөгөн дә, һис шикһеҙ, ҙур.
Бында шуны ла әйтергә кәрәк, был етди хеҙмәттәрҙең бөтәһе ғалим тарафынан яуаплы ла, мәшәҡәтле лә етәкселек, йәмәғәт эштәре менән бер ҡатарҙан башҡарылыуы – шәхестең фән менән эҙмә-эҙлекле, системалы шөғөлләнеүенең асыҡ миҫалы ул. Үҙ һөнәренең, халҡының, иленең патриоты булған ысын ғалим ғына шундай әүҙемлек һәм яуаплылыҡ менән эшләй алалыр.
Шулай бөтә булмышын әҙәбиәт ғилеменә арнаған М.Ф. Ғәйнуллиндың ғүмеренең һуңғы йылдарында журналистика менән “сирләй” башлауы, юғары белемле журналистар әҙерләү хәстәре менән янып йөрөүе күптәрҙе аптырата төшә. Әммә, уйлай китһәң, бында аптырарлыҡ бер ни ҙә юҡ. Әҙәбиәт ғалимы һәм уҡытыусыһының журналистар уҡытыусыһына әүерелеүе асылда тәбиғи, законлы күренеш ине. М.Ф. Ғәйнуллин бит ғүмере буйы әленән-әле публицис-тика менән осрашып, унан ижади импульс алып, ҡәләме көсөн һынағылап тора. Йәш сағында, һуғыш йылдарында, яу ҡырында башланған ҡомарын ул төрлө абруйлы һәм ҡатмарлы эштәрҙе башҡарған осорҙарҙа ла һүндермәй. Уның һуғыш эҙҙәре буйлап Венгрияға, Германияға һәм Румынияға ҡылған сәйәхәте хаҡындағы очерктары, Ҡытайҙан, Мысырҙан һуң ундағы гигант Асуан төҙөлөшөнән, Чехословакиянан, Ҡаҙағстандан, Ҡырғыҙстандан, Тажикстандан, Ҡарағалпаҡстандан алып ҡайтҡан юлъяҙмалары, “Разведчик яҙмалары” тигән иҫтәлеге ваҡытлы матбуғат биттәрендә бер-бер артлы донъя күрә, киң ҡатлам уҡыусылар тарафынан ҡыҙыҡһынып уҡыла. Улар башҡорт публицистикаһының сәйәхәтнамә жанрын, мемуаристикаһын тағы ла тулыландырып ебәрҙе. Күреүебеҙсә, төплө һәм киң фекерле әҙәбиәт белгесе булып танылған ғалимдың журналистика белгесе булып китеүенең, был өлкәлә үҙен тиҙ аса һәм таныта алыуының сәбәптәре тәрәндә ятҡан икән.
Профессор М.Ф. Ғәйнуллиндың бына шулай күп яҡлы шәхес, башҡорт әҙәбиәте, театры, публицистикаһы, ғөмүмән, рухи мәҙәниәте яҙмышы, йәш быуынға аң-белем һәм тәрбиә биреү менән янып-көйөп йәшәгән ижадсы һәм педагог булыуын академик Ғ.Б. Хөсәйенов менән берлектә урта мәктәптәрҙең X, XI синыфтары өсөн төҙөгән дәреслектәре һәм хрестоматиялары, бер нисә тапҡыр башҡорт һәм рус телдәрендә донъя күргән “Башҡортостан яҙыусылары” тигән био-библиографик белешмәһе, филология фәндәре кандидаты И.Ҡ. Бү­ләков менән берлектә сығарған “Башҡорт драматургияһы антологияһы” ла асыҡ дәлилләй. Уның фиҙакәр эшмәкәрлеге арҡаһында башҡорт һәм башҡа милләт уҡыусыларының А. Таһировтың дүрт томлыҡ йыйынтығы, С. Миф­таховтың, Б. Бикбайҙың, Н. Ҡәриповтың, С. Хановтың һайланма әҫәрҙәре тупланмалары менән таныша алыуҙарын да әйтмәй булмай. Алда билдәләп киткәнебеҙсә, тап профессор Ғәйнуллиндың инициативаһы менән немец халҡы үҙ телендә ерле башҡорт шағирҙарының әҫәрҙәре менән таныша алды, башҡорт уҡыусылары иһә айырым немец әҙиптәренең әҫәрҙәрен башҡортсаға тәржемәлә уҡыу бәхетенә иреште. Бында, әлбиттә, арҙаҡлы ғалим-педагог һәм йәмәғәт эшмәкәренең күп йылдар буйына СССР һәм ГДР дуҫлыҡ йәмғиәтенең рәйесе, СССР-ҙың сит илдәр менән дуҫлыҡ һәм мәҙәни йәмғиәтенең Үҙәк советы ағзаһы булыуы ла үҙ ролен уйнамай ҡалмағандыр. Әйткәндәй, был яуаплы эш­тәрҙе ул йәмәғәт башланғысында 22 йыл буйына башҡара. Ғөмүмән, М.Ф. Ғәй­­нуллинға йәмәғәт башланғысындағы бындай эштәрҙе күп башҡарырға тура килә: яҙыусылар берлегендә әҙәби тәнҡит секцияһы рәйесе, “Ағиҙел” һәм “Пионер” журналдары редколлегияһы ағзаһы... Һанай китһәң, бихисап улар.
Шуныһы шатлыҡлы һәм мөһим: был шәхестең күп яҡлы эшмәкәрлеге йәмәғәтселек иғтибарынан ситтә ҡалманы. Хеҙмәтенә күрә хөрмәте тигәндәй, уның күкрәген лайыҡлы рәүештә яулап алған III дәрәжә Дан, I дәрәжә Ватан һуғышы, “Почет Билдәһе” ордендары, тиҫтәгә яҡын миҙал биҙәне, фәннилектең юғары күрһәткесе булған хеҙмәттәре Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған фән эшмәкәре тигән маҡтаулы исемдәр менән баһаланды.
Тыуған Башҡортостаныбыҙҙың ижтимағи-мәҙәни тормошонда тәрән эҙ ҡалдырған ғалим, педагог, публицист һәм йәмәғәт эшмәкәре М.Ф. Ғәй-нуллиндың ижад офоҡтарын иңләп, хеҙмәт емештәрен барлап, үҙемсә баһалап ултырған сағымда, уның исем-шәрифенең мәғәнәһе менән ҡыҙыҡһынып китеп, ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәренә лә күҙ һалдым. Баҡһаң, башҡортсаға күсергәндә, “Миҙхәт – маҡтау, Фазлый (Фазлетдин) – яҡшы, һәйбәт йән, Ғәйнулла – Аллаһтың асылы” тигән төшөнсәләрҙе бирә икән. Ғәжәп бит: был исем-шәрифтәрҙең мәғәнәһе арҙаҡлы ил улының асылына ниндәй тап килә. Эйе, ысын мәғәнәһендә кешеләр өсөн алланың маҡтаулы, шөһрәтле асылын иҫкә төшөрөп торорҙай күп изге эштәр эшләгән, фәнебеҙ, мәғарифыбыҙ, әҙәбиәтебеҙ, журналистикабыҙ, ғөмүмән, рухи-мәҙәни тормошобоҙ үҫешенә тос өлөш индергән, күңелдәребеҙҙә бары яҡты хәтирәләр ҡалдырған, маҡтау-данлауға ғына лайыҡ яҡшы йән булды ул Миҙхәт Фазлый улы Ғәйнуллин. Уның тормош һәм ижад юлын, һис икеләнмәйенсә, замандаштарыбыҙ өсөн дә, киләсәк быуындар өсөн дә маяҡ булырҙай матур өлгө тип әйтә алабыҙ.

Ғиниәт Ҡунафин,
профессор, Башҡортостан Фәндәр академияһының мөхбир
ағзаһы, Халыҡ-ара төркиәт академияһы академигы.

(Мәҡәлә 2025 йылда "Ағиҙел" журналының 11-се һанында донъя күрҙе).