Яҙыусылар союзында ниҙәр бар? Союзға инеү өсөн нимә кәрәк? Блатмы, әллә братмы?

Башҡортостан Яҙыусылар союзына ҡабул итеү комиссияһы ағзаларына

Хөрмәтле комиссия ағзалары!

Башҡорт әҙәбиәтенә биш тиҫтәнән артыҡ йылдар хеҙмәт иткән, өс саҡырылыш рәттән Башҡортостан Яҙыусылар союзының идара ағзаһы һәм ике мөҙҙәт союзға ҡабул итеү буйынса комиссия ағзаһы итеп һайланған оло йәштәге ҡәләмдәшегеҙ булараҡ, моғайын, һеҙгә был хатты юлларға хаҡым барҙыр. Минең аңлауымса, берлеккә ҡабул итеүҙең төп маҡсаты – яҙыусылар сафын иң талантлы ҡәләм тибрәтеүселәр менән тулыландырыу, уларҙың ижади өлгөргәнлеген рәсми рәүештә таныу, уларға буй еткеһеҙ юғарылыҡтары, уй еткеһеҙ тәрәнлектәре булған башҡорт әҙәбиәтенең ишектәрен шар асыу. Ошоно аксиома итеп алайыҡ та, 2019 йылда берлеккә ағза итеп ҡабул ителгән бәғзе берәүҙәрҙең ижадына күҙ һалып үтәйек. Бындай сикләүҙең ғилләһе шунда: рәсми танылыу алған 12 кешенең икеһе генә таныш булып сыҡты. Ҡалғандарының исемдәрен дә, есемдәрен дә белмәйем, ҡыҙғанысҡа ҡаршы. Профессиональ яҙыусылар сафын тулыландырыусылар араһында Фәриха Вәлиуллинаны күреү бик ҡыуаныслы хәл булды. Ғүмере буйы матбуғат эшендә ҡайнағанға күрәлер инде, телдең тәмен, йәмен белеп яҙған ҡәләмдәшебеҙгә артабанғы ижад уңыштары теләргә генә ҡала. Танышыбыҙҙың икенсеһенә килгәндә иһә, уның союзға алыныуы, үтә ныҡ йомшартып әйткәндә, аптырауға һалды. Ҡоро һүҙ булмаһын өсөн, әйҙәгеҙ, уның бер нисә ижад өлгөһөнә диҡҡәт итәйек (бәлки, комиссия ағзаларының ҡайһы берҙәре эштең асылына төшөнөп етмәйенсәрәк тауыш биреп ебәргәндер). Шуны ла әйтеп үтәйек: был шиғырҙар уның интернеттағы диуарына ҡуйылған, тимәк, әлегә кемдеңдер ҡулынан үтмәгән, төҙәтелмәгән һәм редакторланмаған. (Әле китап итеп баҫтырылған шиғырҙарын был ханымдың кемдәрҙән төҙәттереп, эшкәрттереп алғанлығы беҙгә яҡшы мәғлүм). Шиғырҙарҙың тел-стиль, грамматик һәм пунктуацион үҙенсәлектәрен боҙмаҫ өсөн (ни тиһәң дә, хәҙер профессионал бит!), уларҙы нисек бар, шулай бирәбеҙ:

Башҡортостан тыуған илем,

Ҡурайым

Ҡулдарымда ҡурайым,

Ҡыҙыма

Ҡыҙыҡайым алтыным,

Өйрәнсеклек кимәленән үтеп бөтмәгән был ижад өлгөләрендәге шыр яланғас декларативлыҡты, ялған пафосты, фекер буталсыҡлығын, исмаһам, бер генә яңы фекерҙең һәм образдың булмауын шәйләмәү мөмкин түгел. Улар урынына тапалып бөткән юлдар, бөҙрә һүҙҙәр теҙмәһе һәм ҡоро хәбәр һөйләү. Ҡыҫҡаһы, шиғриәттең тәғәйенләнешен тулыһынса аңламау.

Башлап ҡәләмгә тотонған ижадсыларҙа була торған өйрәнсеклек дәүеренә ҡағылғас, “Ҡуңыр буға” төбәк йәмәғәт ойошмаһының резервын тәшкил иткән бер нисә мәктәп уҡыусыһының шиғырҙарына иғтибарҙы йүнәлтәйек. Бына, мәҫәлән, Учалы районынан Аделина Хамматова (10 синыф уҡыусыһы) нисегерәк яҙа:

Үтмәҫ ҡайсы

Бәпембәнең сәсен алып

Сынығыу

Атай әйтә: “Һыу инеүҙе

Ә был Әбйәлил районынан Илнара Бәшәрованың шиғыры (10 синыф):

Ҡоштар булһам

Ҡоштар булһам, осор инем

Шул уҡ райондан Нәсимә Нәбиуллинаның шиғыры (9 синыф):

Аҡ ҡағыҙ бите

Шағир өсөн ап-аҡ ҡағыҙ бите

Шул уҡ райондан Ғамир Заһретдинов (10 синыф) яҙғы таңды нисегерәк күрә:

Яҙғы таң

Ҡыуаныстан ни эшләргә белмәй

Бөрйән районынан Айгөл Сөләймәнова (9 синыф) ябай тамсыла ниҙе күрә икән:

Тамсыҡай

– Ҡайҙан килдең һин, тамсыҡай,

Был шиғырҙар – 2018 йылда уҙғарылған “Илһам” конкурс-фестивалендә еңеү яулаған уҡыусы балаларҙың ижад өлгөләре. Улар шул уҡ йылда Сибай ҡалаһы типографияһында баҫылып сыҡҡан “Өлкәр” альманахынан алынды. Әлбиттә, конкурста ҡатнашҡан һәр уҡыусы ундай кимәлдә яҙа алмай – бында йәш авторҙарҙың иң яҡшы тип табылған әҫәрҙәре генә урын алды. Әҙәби әҫәрҙәргә ҡарата талапсанлыҡ, ғөмүмән, ижади процесҡа дөрөҫ ҡараш тәрбиәләү шулай алып барыла “Ҡуңыр буға” төбәк йәмәғәт ойошмаһында.

Уҡыусы балалар шиғриәтен уларҙан өҫтәрәк бирелгән ижад өлгөләре менән өҫтән-мөҫтән генә сағыштырыу ҙа улар араһындағы ҡырҡа айырманы асыҡ күрһәтә: йәш авторҙарҙың әҫәрҙәрендә образлылыҡҡа ынтылыу, шиғри телмәрҙең төҙөклөгө, яңыса фекерләү, хис-тойғолар ихласлығы, йәшлек романтикаһы, хатта парадоксаллек элементтары ла күҙгә ташлана.

Әлбиттә, сит өлкәлә йәшәгән милләттәштәргә ниндәйҙер кимәлдә ташлама яһау, уларҙы үҙенсәлекле генә итеп күтәрмәләү йолаһы йәшәп килә – уныһы яҡшы аңлашыла торған изге ғәмәл. Ләкин шуныһы ғәжәп: шул уҡ сит өлкәлә ғүмер һөрөүсе Фаиза Мәғәсүмова бына инде алтынсы йыл союзға инеү өсөн сират көтә. Ул Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә балалар өсөн баҫып сығарылған ике китап авторы. Әйҙәгеҙ, булмаһа, уның ижадынан бер нисә өлгө килтереп үтәйек:

Ҡарға

Яҙ.

Йәшенмәк

Бурандан йәшенде Барый,

Гөлдәр

Өйҙөң эсен нурландырып,

Ләйсән

Ләйсән ямғыр яуып үтте

Һөйөнсө

Һары сәсен тарай баҫыу,

(“Серем итә аҡ болот”, Өфө, “Китап”, 2012 йыл)

Законлы һорау тыуа: әллә сит өлкәләгеләр төрлө сорттарға бүленәме? Әгәр бүленһә, ниндәйерәк критерийҙар буйынса? Минең аңлауымса, союзға ҡабул иткән саҡта бер генә критерий ҡулланылырға тейеш – талант. Был автор ҙа бит, республиканан ситтә йәшәүенә ҡарамаҫтан, шул уҡ башҡорт балалар әҙәбиәтенә хеҙмәт итә. Һәм, мин әйтер инем, сағыштырғыһыҙ рәүештә юғарыраҡ кимәлдә. Һәр хәлдә, килтерелгән миҫалдар шул турала һөйләй.

Инде “Ҡуңыр буға” төбәк йәмәғәт ойошмаһында ағза булып торған урта быуын әҙиптәренә күсәйек. Бына, әлеге ижади ойошманы етәкләүсе Мәүлит Кәримов. Ул шағир ҙа, прозаик та, драматург та, тәржемәсе лә булараҡ байтаҡтарға таныш. 3 китап авторы (2 шиғри һәм 1 сәсмә әҫәрҙәр йыйынтығын баҫтырып сығарған). Бер түгел, ике әҙәби премия лауреаты – Рәмил Ҡол-Дәүләт исемендәге (Әбйәлил районы хакимиәте) һәм “Ағиҙел өҫтөндә йәйғор” (Белорет районы хакимиәте). “Эт бәләһе” исемле комедияһы Белорет, Әбйәлил, Учалы, хатта әллә ҡайҙа ятҡан Бишбүләк районындағы халыҡ театрҙары сәхнәләрендә ҡуйылды 2018 йылда. “Ҡуңыр буға” төбәк йәмәғәт ойошмаһы тарафынан Башҡортостан Яҙыусылар союзына ағзалыҡҡа 2014 йылда тәҡдим ителгәйне. М. Кәримовтың ижад үҙенсәлеген баһалау өсөн, уның бер нисә шиғырын килтереп үтеү урынлы булыр.

Мин – тамсы ғына

Ағиҙел аша сыҡҡанда

Илай күңел

Күҙ йәштәрем аҡмай – илай күңел,

Юлдар һалам

Саңғыларҙа ҡарҙар йырып барам,

(“Әрем тәме”, Стәрлетамаҡ, 2012 йыл)

Әбйәлил районындағы “Йәйғор” әҙәби берләшмәһен етәкләгән Зөһрә Кашапова ла союзға ҡабул итеү комиссияһына 2014 йылда тәҡдим ителгәйне. Ул Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә баҫылған 2 китап авторы (береһе балалар өсөн). Уны республика йәмәғәтселеге бынамын тигән өлгөр журналист – аналитик мәҡәләләр авторы һәм тәнҡитсе булараҡ та яҡшы белә. Уның да шиғри күстәнәсенән ауыҙ итәйек:

* * *

Тау һырттары буйлап таң йүгерә,

Яҡшы телдән – яҡшылыҡ

Нур йомғағы.

(“Ҡуңыр буға” балҡышы”, Учалы, 2015 йыл)

Айһылыу Хәсәнова башлыса киң полотнолы поэмалар авторы булараҡ әҙәбиәт һөйөүселәргә яҡшы таныш. Бөгөнгө көндә уның 7-8 поэмаһы бар. Эпик категориялар менән эш итеүсе был үҙенсәлекле ижадсы “Ишле Бикмәт иле” исемле шиғри шәжәрә ижад итеп, башҡорт әҙәбиәтендә өр-яңы жанрға нигеҙ һалды, тиергә була. 2018 йылда Башҡортостан Республикаһы Башлығы Грантына уҙғарылған “Шәғәле Шаҡман юлы” ижади конкурсында 1-се урынды яуланы (“Поэзия” номинацияһы). Ул шулай уҡ халыҡсан рухлы лирик шиғырҙар ҙа яҙа һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзының ағзалыҡҡа ҡабул итеү комиссияһы тарафынан рәсми танылыу көтә. Бына, А. Хәсәнова шиғырҙарының бер нисәүһе:

Өй

Өйгә өй ҙә өй, тигәндәр,

(“Ҡуңыр буға” балҡышы”, Учалы, 2015 йыл)

Ысын түгел!

Берәү гелән, ҙурҙан табын йыйып,

(“Хужәхмәт Йәсәүи”, Учалы, 2016 йыл)

Әнисә Аҫылғужина иҫ киткес талантлы, хисле шағирә һәм бик тә үҙенсәлекле проза оҫтаһы булып танылыу яулаған ижадсы. Ул йәмғеһе дүрт китап авторы (береһе – үҙнәшер ысулы менән). Башҡортостан Республикаһы Башлығы Грантына уҙғарылған “Шәғәле Шаҡман юлы” исемле ижади конкурста 2-се урын яуланы. 2018 йылда Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә донъя күргән “Мәңгелек солоҡ” романы уҡыусылар араһында ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙырҙы. Ә. Аҫылғужина Белорет районы хакимиәтенең Яңыбай Хамматов исемендәге әҙәби премияһы лауреаты. Уның бер нисә шиғырын тәҡдим итәбеҙ.

Шиғыр-тамсы

Ямғыр тамсыһының ҡөҙрәтенә

Күңел-бизмән

Етте һиңә, тимен, күңел-бизмән,

Йөк аты

Сит-яттарға минең тормош хәлем

(“Аҫыл таштар йыйыр саҡ”, Учалы, 2006 йыл)

Иң һуңынан яңы ғына баҡыйлыҡҡа күскән шиғриәтебеҙ аҡһаҡалы Рауил Бикбаевтың күңелендә аҡ көнләшеү хисе уятҡан шиғырҙы килтереп үтәйек. 2006 йылда ул Учалы яҙыусылар ойошмаһының 15 йыллыҡ юбилейына килгәйне. Тантаналар барышында 1-се башҡорт лицейы ойошторған шиғриәт һөйөүселәр менән осрашыуҙа ошо шиғырын Урания Вәхитова уҡып ишеттергәс, Рауил ағай: “Ниңә был шиғырҙы мин яҙманым һуң?” – тип үҙенең һоҡланыуын белдергәйне. 2 китап авторы, Флүзә Әхмәҙиева исемендәге әҙәби премия лауреаты Урания Вәхитова үҙенең был шиғырын 12-13 йәшендә яҙған.

Ағайҙарыма

Көнләшәм мин йәштәш ҡыҙҙарыма –

Һүҙемде аптырау тойғоһонан башлағайным. Ул тойғо бер мине генә солғап алмаған икән. Бына, мәҫәлән, төрлө конкурстарҙа призлы урындар яулаған талантлы прозаиктарыбыҙҙың береһе Мәүлиҙә Әхмәтйәнова (Әйткәндәй, “Шәғәле Шаҡман юлы” конкурсында 2-се урынды яуланы) ниҙәр яҙа был турала: “... фотоһүрәтте иғтибар менән ҡарап сыҡҡас, шундай тойғо ҡала: был кешеләр ҡайҙан, әллә күктән килеп төштөмө икән? Нишләп беҙ уларҙың береһен дә белмәйбеҙ? Улар беҙҙең республика журналдары лауреаты булғанмы? Уларҙың әҫәрҙәре уҡыусыларҙы таң ҡалдырҙымы? Сәхнәлә әҫәрҙәре барамы? Бәлки, улар рус әҙәбиәтендә юғалмаҫ эҙ ҡалдырғандыр, данлыҡлы исемдәр алғандыр? Юҡ, ишетелмәне. Гәзит, журналдарҙы уҡып барабыҙ, береһенең дә ижад юлы менән таныштырған мәҡәләләр күренмәне. Шул уҡ ваҡытта телгә хеҙмәт итеүсе, үҙ тирәһенә әҙәбиәт һөйөүселәрҙе туплап эшләүсе шағирҙарыбыҙ, прозаиктарыбыҙ ситтә ҡала” (2019 йыл, 20 апрель, “Бәйләнештә” селтәре, “Ҡуңыр буға” төбәк йәмәғәт ойошмаһы төркөмө).

Алда әйтеүемсә, өҫтәге шиғриәт өлгөләре Башҡортостан Яҙыусылар союзына ҡабул итеү өсөн “Ҡуңыр буға” төбәк йәмәғәт ойошмаһы тарафынан тәҡдим ителгән ижадсыларыбыҙҙың әҫәрҙәре. Быларҙан тыш, әле ойошма эшендә әүҙем ҡатнашҡан шағирҙарыбыҙ, прозаиктарыбыҙ байтаҡ: Мәрйәм Сәлмәнова (2 китап авторы), Радик Өмөтҡужин (“Шәғәле Шаҡман юлы” конкурсында “Проза” номинацияһы буйынса 2-се урынды яуланы), Светлана Вәхитова (Ғиләжева) (“Шәғәле Шаҡман юлы” конкурсында “Проза” номинацияһы буйынса 3-сө урынды яуланы), Хәҙис Ниғмәтуллин (1 шиғри йыйынтыҡ, 2 ғилми-тикшеренеү китаптары авторы), Айгөл Муллағәләмова (1 китап авторы), Әнисә Махиянова (“Шәғәле Шаҡман юлы” конкурсында “Поэзия” номинацияһы буйынса 2-се урынды яуланы) һәм башҡалар. Тик әлегә беҙ уларҙың ижади яҡтан тамам өлгөрөп еткәнен көтәбеҙ. Икенсенән, әле берлеккә инергә сират көтөп ятҡан “Ҡуңыр буға” ойошмаһы ағзаларының исемлеге бигерәк ныҡ оҙонайып китер тип хафаланабыҙ.

Яҙғандарымды нигеҙләп, әллә ниндәй дәлилдәр килтереп оҙон ғына һығымталар яһарға уйланым да, ошо ерҙә туҡтап ҡалдым. Ысынлап та, аҡыллыға – ишара тигәндәй, һығымтаны хөрмәтле комиссия ағзалары үҙҙәре яһар, тип уйлайым. Уларҙың һәр береһенең аҡылдары теүәл, аҡты ҡаранан, кәбәкте бойҙайҙан айырыр кимәлдә эстетик зауыҡтары үҙ урынында булыуына иманым камил.

1983 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы

Мәүлит ЯМАЛЕТДИН.